كانت فیلسوف روشنگری

امانوئل كانت دویست سال پیش درگذشت كانت یكی از پرنفوذترین فیلسوفان دوران جدید است او در تفكر انسان در باره خدا, دنیا و انسان انقلابی ایجاد كرد امانوئل كانت در ٢٢ آوریل ١٧٢٤ در كونیگزبرگ در پروس شرقی متولد شد پدر او یك صنعت گر خرد بود و او در مدرسه ای با تعالیم سخت مذهبی كه حداقل مرجعیت را برای كلیسا قایل بود, علم آموخت و سپس به دانشگاه كونیگزبرگ رفت

كتابی به نام ((اخلاق در فلسفه كانت)) نوشته راجر سالیوان توسط آقای عزت اله فولادوند به زبان فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات طرح نو در سال ١٣٨٠ چاپ شده است.

فولادوند در مقدمه كتاب می گوید: ((... كانت بالاترین فرمان اخلاق را در این می داند كه همه آدمیان را به چشم غایت بنگریم ، نه وسیله - یعنی استفاده ابزاری از دیگران را در هیچ شرایطی روا نداریم چرا؟ به دلیل ارزش و كرامت هر فرد انسانی كه بالاتر از ملاحظه دیگران است هر انسان فی نفسه غایت است و احترام او واجب. جالب تر این ك به اعتقاد كانت ، ((هر انسان)) شامل خود شخص نیز می شود.

- یعنی حفظ حرمت و كرامت نفس بر خود شخص نیز واجب است و هیچ كس مجاز نیست برای رسیدن به هدف ، تن به پستی و چاپلوسی و دروغ گویی دهد، چون در این صورت ، به خویشتن بی حرمتی روا داشته است. كسانی می گویند حقوق و تكالیف به نسبت اوضاع و احوال دینی و تاریخی و فرهنگی و غیر آن متغیر است ، پس اساس آنچه به عنوان حقوق بشر اعلام شده است و سازمان ملل متحد رعایت آن را بر همه دولت ها واجب شمرده چیست ؟ پاسخ در دو كلمه از قول كانت خلاصه می شود:

كرامت انسان - كه اگر دنیا زیر و زبر شود؟ همچنان پابرجاست.

نظام فلسفی كانت نمانیده چنان گسستی با گذشته بود كه سال ها طول كشید تا او اجزای آن را پرورش دهد.

كانت نه تنها متاثر از نهضت روشن اندیشی بلكه خود یكی از پیشروان آن در آلمان بود. او بعدها نوشت ((این كه كسی بیاموزد بر پایه تفكر شخصی مستقلا تصمیم بگیرد وصفش به مراتب دشوارتر از عمل به آن است ، زیرا بسیار آسان تر است كه كسی تنبلی پیشه كند و بگذارد دیگران به جای او ببینند. این كه كسی عمری وابستگی ((خام)) به مراجع را كنار بگذارد و به جای آن روی پای خود بایستد، نیازمند شهامت بسیار است)).

در این كتاب می خوانیم:

آثار سیاسی كانت شباهت ها و قرابت هایی دارد با نوشته های گروهی از نویسندگان كه اندیشه فلسفی ایشان شالوده اسناد بنیادی جمهوری آمریكاست.

قدر مشترك همه این مردان اعتقاد به این بود كه حكومت های مطلقه ، اعم از سلطنتی یا جابرانه ، بیش از حد مزاحم زندگی شهروندان می شوند. مردم عادی در این قبیل حكومت ها هیچ حق اظهار نظر در تعیین سرنوشت خویش ندارند، و اگر داشته باشند نیز دارای هیچ قدرتی در كنترل مقدرات خود نیستند. این عیب نه تنها در حاكمانی وجود دارد كه به هیچ روی غم مردم خویش را به دل ندارند، بلكه همچنین در حكومت های پدرسالاری دیده می شود كه از سر خیر خواهی ، ولی باز مستبدانه ، می خواهد مسئول سعادت شهروندان باشند. این گونه دولت ها به گرایش های طبیعی آدمیان به خودپسندی و كاهلی دامن می زنند، و از این راه ، وابستگی و فرومایگی و چاكرمآبی را تشویق می كنند.

نویسنده كتاب نظر كانت در باره دولت را این طور بیان می كند.

كانت به حكم وفاداری به سنت لیبرالیسم ، وظیفه بنیادی دولت را وظیفه ای منفی می دانست و به معنای برقرار ساختن محدودیت های ضروری برای حفظ و پیشبرد آزادی یكایك مردم. نظام حقوقی دولت باید هم قدرت حكمران را محدود سازد و هم خواهش های سمج شهروندان را تا به استقرار شرایطی موفق شود كه مردم بتوانند مجمتعا در صلح و آرامش در كنار یكدیگر زندگی كنند. از این رو، قوانین بنیادی نظام حقوقی باید وظایف سلبی را تعیین كنند، یعنی تكالیفی كه مردم را از خلال در آزادی سایر شهروندان ممنوع سازد. (كمتر اصطلاحی در نظریه كانت - و چنان كه خواهیم دید، در نظریه اخلاقی وی - از اهمیتی بیش از ((تكلیف)) برخوردار است).

مترجم كتاب در توضیح می نویسد: لیبرالیسم كلاسیك به نحوی كه اینجا تصویر شده است ، امروزه عموما ((محافظه كاری)) نامیده می شود، در مقابل لیبرالیسم ((تجدید نظر طلبانه)) كه مثلا جان استوارت میل بدان قایل بود. نوع اخیر لیبرالیسم عمدتا از سیاست های مداخله گرانه دولتی دفاع می كند كه صنعت نوعی دولت های رفاه گستر امروزی (در تامین اجتماعی) است.

در این كتاب در باره عقل عنوان زیربنای مناسبات كه كانت به آن معتقد بود آمده است:

كانت استدلال می كرد كه بالاترین ویژگی دولت خوب ، چنان كه ارسطو نیز معتقد بود، عدالت است ، و پرواضح است كه فقط قدرت مطلق حكومت ضامن عدالت نیست. لذا كانت قائل به این بود كه صرف نظر از این كه مردم در اصل به چه انگیزه ای به مراجع مدنی گردن نهاده باشند، توجیه نهایی برای تاسیس جامعه ای مركب از شهروندان آزاد باید ماهیت اخلاقی داشته باشد. ولی پایه اعتقادهای اخلاقی غالبا هنجاری های مختلف و متعارض دینی ـ مذهبی یا سایر هنجارهای فرهنگی است؛ بنابراین ، چگونه ممكن است نظامی از قوانین به وجود آورد كه اخلاقا برای همه كس پذیرفتنی باشد؟

كانت برای رفع این مشكل قائل به اصلی ماقبل سیاسی در قانونگذاری شد كه اساس آن فقط عقل بود، و نام آن را ((اصل عام عدالت)) گذارد. نقش این اصل تنظیم سراسر ساختار شكلی قوانین در جامعه است. و سرانجام چون این اصل اساس هر مجموعه ای از قوانین است كه اخلاقا پذیرفتنی باشد، كانت می گوید هر پیكر سیاسی در هر نظام سیاسی باید آن را بپذیرد و محترم بشمارد. ولی اگر این اصل باید عموما الزام آور باشد، منشا نهایی اعتبار آن چیست ؟ مسلما كلیسا نیست كه متاسفانه بسیاری از اوقات جابرانه به پشتیبانی وضع موجود برخاسته یا لااقل از اعتراض به آن خودداری كرده است. شاه هم نیست كه متاسفانه بسیاری از اوقات مدعی این حق الاهی شده كه سخنگوی خداوند در امور دنیایی است و از این راه ، خواست های خود را پیش برده است. احساسات و منافع شخصی مردم هم نیست ، زیرا در صورت بروز تعارض میان مردم دارای احساسات و منافع مختلف ، فقط توسل به زور مساله را فیصله می دهد، و كانت با مسلم گرفتن خصلت بنیادین اصل مورد بحث ، و همچنین با توجه به تعهد خودش به نهضت روشن اندیشی (روشنگری)، قائل به این شد كه یگانه اساس ممكن برای اصل عام عدالت ، حجیت عقل است و بس.

به دلیل كلی بودن چنین اصول ، نیاز وجود دارد به وضع قوانین بیشتر و مشخص تری كه كانت آن ها را ((قوانین موضوع)) می خواند، و فقط پس از این كه وضع شدند قوت قانونی پیدا می كنند و باید مسائل مربوط به حق را مشخص تر كنند. قوانین موضوعه معین می كنند كه در اموری كه در غیر این صورت تابع نظم و قاعده نخواهند بود، مثلا قواعد عبور و مرور در راه ها یا طریقه تحصیل و انتقال اموال ، نباید با اصل عام عدالت در تعارض بیایند. چون دولت ، هم محق و هم مكلف به وضع چنین قوانین است ، اطاعت از آن ها باید تكلیف شهروندی و از نظر اخلاق ، همچنین وظیفه ای اخلاقی به شمار آید.

كانت به اختیار و مسئولیت عمل كردن برطبق اصل عام عدالت ، در انسان نام ((خودآیینی)) می دهد. مطابق نظریه سیاسی لیبرال كانت ، آنچه به فرد در برابر قدرت دولت اقتدار و پایگاه اخلاقی می دهد، همین خودآیینی است.

دولت لیبرال برای عادل بودن ، باید همچنین تساوی طلب باشد و همه كس را دارای منزلت اخلاقی واحد بداند. همه را دارای توان خودآیینی دانستن بدین معناست كه قوانین بنیادی دولت باید متساوی شامل همه كس شود، و هیچ استثنایی به نفع ثروتمندان یا قدرتمندان یا صاحبان استعداد یا تحصیلات گذاشته نشود. نباید هیچ طبقه دارای امتیازات قانونی ویژه وجود داشته باشد، یا از بعضی منافع خاص حمایت شود.

اصل برابری همچنین مستلزم اصل عمومیت است. دولت لیبرال ((عام نگر است ، زیرا به یگانگی اخلاقی نوع بشر اعتقاد دارد و برای هم گروهی های تاریخی و تشكل های فرهنگی مشخص (تنها) اهمیت ثانوی قائل است)).

این ویژگی مستقیما با یكی از عقاید مردم پسند امروزی متناقض است كه ، برطبق آن ، چندگانگی فرهنگی بنیادی تر از یگانگی اخلاقی كل جامعه است.

در فلسفه سیاسی كانت به ایده جامعه ملل بر اساس صلح جهانی برمی خوریم.

نویسنده می نویسد:

فلسفه سیاسی كانت محدود به بحث در باره امور داخلی فرد فرد دولت ها نبود، زیرا او عقیده داشت كه شرط تحقق بالاترین خیر سیاسی ، صلح جهانی است كه توافق های عادلانه میان دولت ها آن را تامین كند. او در معروفترین رساله سیاسی خویش ، صلح جاوید، دولت ها را ((اشخاص اخلاقی)) معرفی می كند دارای همان وظایف سایر اشخاص نسبت به یكدیگر، دولت ها نیز مانند افرادی كه جدا از وضع قانونمند زندگی می كنند، بدوا در یك وضع طبیعی بین المللی بی قانون به سر می برند و همواره با یكدیگر در جنگند یا پیوسته مشغول آماده شدن برای جنگ. آن ها نیز مخالف واگذاری قدرت و اختیار خویش به واحدهای سیاسی دیگرند و در برابر فكر مقاومت می ورزند.

او معتقد بود كه همان نفع شخصی كه افراد را از وضع طبیعی به جامعه قانونمند رانده است ، ملت ها را نیز به سوی فدراسیونی بین المللی یا نوعی جامعه ملل به صورت قسمی جمهوری جهانی مركب از قدرت های دارای حق حاكمیت سوق خواهد داد. همینكه چنین وضعی دستیاب شود، وابستیگی اقتصادی متقابل ، دولت ها را در آن وضع نگاه خواهد داشت ، و همان تمایل ضد اجتماعی سابق در افراد، و تمایل ناسیونالیستی كنونی در دولت ها په پیشی گرفتن از دیگران ، كشورها را وادار خواهد كرد به آموزش و پرورش شهروندان خود بپردازند تا هر كشور بتواند به نحو موثرتر با سایر كشورها رقابت كند.

لیبرالیسم سیاسی او بن مایه های نظری اخلاقی وی را در خود جمع می كند.

گردآوری و ترجمه مطالب از شهلا فرید

---