ادعیه صحیفه سجادیه تفسیر آیات نورانی قرآن کریم

آثار بر جای مانده از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام به عنوان سندی جامع در تفسیر آیات نورانی قرآن کریم و مدیریت تفکر دینی ایفای نقش نموده و جامعه اسلامی را به کاوشی دوباره در مسیر هدایت الهی وا می دارد

آثار بر جای مانده از اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السّلام) به عنوان سندی جامع در تفسیر آیات نورانی قرآن کریم و مدیریت تفکر دینی ایفای نقش نموده و جامعه اسلامی را به کاوشی دوباره در مسیر هدایت الهی وا می دارد . صحیفه سجادیّه که منبعی سرشار از معرفت دینی و شاهراهی مستحکم و مستمر برای پیوند میان خلق و خالق است ، با مضامین عالی و محتوای ژرف خود توحید ناب در مقام خوف و رجاء را همواره پیش روی سالکان کوی طریقت قرار می دهد .

غوّاصی در بحر عمیق عرفان و ساحت قدس دعا ، در قاموس اندیشه تابناک حضرت سیّد السّاجدین ، امام زین العابدین (ع) با نگاه محقّقانه حکیم متألّه و عارف فرزانه ، حضرت آیت الله جوادی آملی (دام ظلّه العالی) راهگشای خوبی در باز نمودن دریچه فهم دینی و معرفت شناسی ربوبی خواهد بود .

وجود مبارک امام سجاد (ع) با این دعاهای نورانی چندین کار مثبت انجام داد و رابطه جامعه با قرآن را زنده کرد . شما وقتی این ادعیه نورانی را بررسی می کنید ، ملاحظه می فرمایید که غالب این ادعیه صبغه تفسیر قرآن دارد . یعنی آیات قرآن را دارد معنا می کند ، یک . و این گزاره ها که به صورت خبری است ، آن را به ما تعلیم می دهد در جمله های انشائی که با دعا از خدای سبحان بخواهیم ، این دو . هم با تفسیر قرآن ، قرآن را به ما نزدیک می کند ، در دسترس ما قرار می دهد و هم با دعا ما را به دامن قرآن می کشاند که آنچه را که خدا گفت ما عمل بکنیم و صاحب آن بشویم . در بسیاری از آیات که اوصافی را خدای سبحان برای مؤمنان ذکر می کند که اینها به صورت جمله خبریّه است ، غالب آنها به صورت جمله انشائیه در ادعیه حضرت است . این تبدیل خبر به انشاء برای آن است که دست ما را بگیرد و به راه ببرد و کسی که اهل دعاست و می خواهد به آن معارف قرآن کریم برسد ، این راهی لی الله است و در بستر صراط مستقیم . این سیر اجمالی در صحیفه سجادیّه است که حضرت آیات را تفسیر می کند ، اوّلاً ؛ و گزاره های تفسیری را که جمله خبریّه است به صورت دعا که جمله انشائیه است در می آورد ، ثانیاً ؛ به ما ها می فرماید : این مطالب را انشاء کنید و از خدا بخواهید ، ثالثاً ؛ که شما بشوید مصادیق آن آیات الهی ، رابعاً .این می شودوجود قرآنی یک جامعه .

● درود و صلوات خداوند بر مؤمنان در قرآن

در سوره مبارکه احزاب ذات أقدس له بر پیامبرش درود فرستاد وفرمود: نّ الله و ملائ کته یصلّون علی النّب ی(۱) در همان سوره ذات أقدس له بر مؤمنین هم صلوات می فرستدومی فرماید: هو الّذ ی یصلّ ی علیکم و ملائ کته ل یخر جکم م ن الظّلمات لی النّور(۲) . خدا و ملائکه خدا بر شما صلوات می فرستند تا شما را نورانی کنند . چه مقامی برای انسان هست ، مخصوصاً عالمان دینی !

یک وقتی مرحوم خواجه نصیر طوسی آنطوری که مرحوم بحرالعلوم نقل می کند درکلاس درس مطلبی را از سیّد مرتضی نقل کردو گفت : قال السّ ی د المرتضی وسپس ادامه داد: صلوات الله علیه . حاضران در مجلس درس مرحوم خواجه نصیر یک مقدار تعجب کردند که چطور خواجه نصیر درباره سیّد مرتضی می فرماید : صلوات الله علیه ! مرحوم خواجه همانجافرمود : ک یف لا یصلّی علی المرتضی ؟ چگونه ما بر کسی که دین او عقیده او ، اخلاق او مورد رضای خداست صلوات نفرستیم ؟! این بیان ناظر به همین آیه دوّم سوره مبارکه احزاب است که فرمود : هو الّذ ی یصلّی عل یکم و ملائ کته ل یخر جکم م ن الظّلمات لی النّور . خداست که می گوید : اصلّی علی کذا ، ملائکه است که می گویند : اللّهمّ صلّ علی کذا . این کم مقامی نیست ! ما با داشتن این مقام ها که این سفره پهن است ، اگر خدای ناکرده از اینها محروم بشویم ، بدا به حال ما !

● درود و صلوات امام سجاد (ع) بر پیروان انبیاء

این آیه را وجود مبارک امام سجاد کاملاً تحلیل می کند . شاید ۲ ـ ۳ صفحه درباره همین آیه به صورت دعا دارد بحث می کند . به حسب ظاهر دعاست ، امّا وقتی شما دقیقاً ملاحظه می فرمائید ، می بینید که حضرت دارد این آیه را تفسیر می کند ، یک ؛ بعد دست ما را می گیرد ، با جمله های انشائیه می گوید این خبر را انشاء کن و بخوان دو ؛ تا برسیم ، مصداق بشویم ، سه .

دعای چهارم صحیفه سجادیه درباره صلواتی است که وجود مبارک امام سجاد (ع) نسبت به پیروان انبیاء دارد بااین عنوان: الصلاه علی اتباع الرّسل ومصدّ ق یهم.این عنوان دعا به ما می فهماند که آیه دوّم سوره مبارکه احزاب مخصوص به امت مرحومه نیست ؛ همه انبیاء که شاگردان اینها شدند ، مشمول لطف خدای سبحان بودند و وجود مبارک امام سجاد هم که خلیفه الله است نسبت به شاگردان همه انبیاء م ن لدن آدم لی خاتم دارد اظهار لطف می کند .

پس معلوم می شود نّ الله و ملائ کته یصلّون علی النّب ی ، یعنی یا أیّها الآدم ! حکم این است ، یا نوح ! حکم این است ؛ یا داود ، یا سلیمان ، یا ابراهیم ، یا موسی ، یا عیسی! حکم این است ، درباره رسول خاتم (ص) هم حکم همین است . ما از کجا می فهمیم این آیه عام و مطلق است و همه را شامل می شود ؟ به برکت دعای امام سجاد که این دعا مفید آن است که این آیه عام است ، مطلق است و فراگیر و گذشته و آینده را شامل می شود.

● درخواست درود بر مجاهدان راه خدا

آنها که پیرو وحی اند دو گروهند . یک وقت است در حال هدن ه و صلح پیرو وحی اند ، آنها یک مقدار مشمول رحمتند . یک وقتی در موقع شبیخون و تهاجم فرهنگی و معارضه و مبارزه با دین، پیرو وحی اند . وجود مبارک امام سجاد این گروه را ب الصّراحه و ب الختصاص ذکر می کند و می فرماید : آنهائی که ع ند معارضه الدّین قد علم کردند ، دارند دین تو را یاری می کنند و پیرو دین تو اند ، درود خدا بر آنها ! الآن شما می بینید یک عدّه ای کمر بستند به هتک حرمت ذات مقدّس رسول خدا! به جای اینکه توبه کنند ، یکی پس از دیگری همین هتک حرمت را گسترش می دهند . هتک حرمت در اذهان تأثیر روانی اش این است که اوّل آن جلال و شکوه را کم می کند ، بعد کاحد م ن النّاس می شود ! در این دعا آمده است که : خدایا ! صلواتت را بر کسانی نازل بکن که ع ند معارضه الدّین قد علم کردند ، دارند دین تو را یاری می کنند وازآن پیروی می کنند .

● آثار صلوات الهی بر مؤمنان

وجود مبارک حضرت این صلوات را توسعه می دهد . گذشته از اینکه آن صلوات عام است و مطلق ، م ن لدن آدم لی خاتم است ؛ معنا می کند که صلوات خدا چه می کند با آدم . یعنی آیافقط گناهان آدم را می آمرزد ؟

آیا آدم را از جهنّم نجات می دهد ؛ یا نه ، در جهات گوناگون اثر دارد ؛ هم دفعاً ، هم رفعاً ، هم رفعتاً !

توضیح اینکه : انسان یا به جائی می رسد که سعی می کند آلوده نشود ، گناه نکند که این یک نورانیّتی می خواهد . این نورانیّت از برکت صلوات خدا پیدا می شود ؛ که آدم زشتی گناه را احساس بکند ، بدی خلاف را احساس بکند و گناه نکند . یا نه ؛ اگر گناه کرد ، توفیق آن را داشته باشد که گناه آمده را دفع کند ، یا توفیق دفع دارد که گناه نکند ، یا توفیق رفع دارد که گناه آمده را بر طرف کند . یا نه ، از حیطه گناه گذشته است و بالاتر از اینهاست ؛ لکن با رفعت درجه همراه است ، می خواهد ترفیع درجه پیدا کند . رفعت درجه مال علماء است که: یرفع الله الّذ ین آمنوا م نکم و الّذین اوتوا الع لم درجات (۳).

● وجود مبارک امام سجاد (ع) در این دعا این صلوات را که تفسیر

می کند ، عرض می کند : خدایا ! بر اینها صلوات بفرست : صلاهً تعص مهم عن معص یت ک (۴)؛ که اینها از یک عصمت نسبی برخوردارند . حالا عصمت مطلق را کسی توقع ندارد ، مقدور او نیست ؛ درباره غیر معصومین یک عدالت کامل و یک عصمت نسبی متوقّع است و مقدور هم هست.کسی که گناه نکرد ، از عذاب مصون است ، امّادرمورد ترفیع درجه می فرماید : و تفسح لهم ف ی درجات جنّات ک (۵). در درجات بهشت ، منازل وسیعی به اینها عطا می کند .

● درخواست توحید درخوف و رجاء برای مؤمنان

در خوف و رجاء هم اینها موحد باشند ، طوری که جز به تو امید نداشته باشند و جز از تو نترسند . اینها را در خوف و رجاء موحد بکنی ! این نکته برای ما ها خیلی مهم است . قرآن کریم مهمترین شرطی که برای مبلّغان اسلامی قرار می دهد ، این است که اینها در خوف و رجاء موحدند . در سوره مبارکه احزاب که مبلّغان الهی را می ستاید ، می فرماید : الّذین یبلّ غون ر سالات ربّ ه م و یخشونه و لا یخشون احداً لا الله(۶)، آنان فقط از خدا می ترسند .

اگر کسی در خوف موحد بود ، یقیناً در رجاء هم موحد است . مهمترین شرط یک مبلّغ آن است که جز از خدا نترسد ، قهراً غیراز خدا هم به احدی امیدوار نیست . این توحید در خشیت و رجاء ،وصف رسمی مبلّغان الهی است که انبیاء اینچنین بوده اند . همین معنا را که وصف رسمی مبلّغان است ، وجود مبارک امام سجاد در آن دعا دارد که خدایا اینها را کمک کن که اینها فقط از تو هراسناک و به تو امیدوار باشند .

● ترغیب امام سجاد (ع) به عمل برای آخرت

بخش دیگری از برکات این صلوات آن است که فرمود : و تزهّ دهم ف ی سعه العاجل (۷).خدایا اینها را زاهد کن تا عمرشان را درباره چیزی که می گذرد صرف نکنند ؛ درباره چیزی که می ماند و به همراه اینها می رود و یک

عدّه ای را هم راهی این راه می کند ، صرف بکنند. یک روحانی ، یک عالم دینی با تأسیس حوزه علمیّه ، با تدریس ، با تألیف ، با تصنیف ، با تبلیغ ؛ چندین کار می کند . اومحصول کار خودش را پیشاپیش فرستاده و دنبال آن می رود و کار او ، او را رها نمی کند ؛ یک . عدّه زیادی را هم به همراه می برد ، دو . این طور نیست که یک مدرسه ساختن ، یا یک کتاب نوشتن ، یا درس گفتن ، یا تبلیغ کردن کار ساده ای باشد ؛ عدّه زیادی را هم راهی این راه می کند . فرمود : اینها هم به دنبال آن دارند می روند .

اگر یک عدّه ای به نام عالمان دین، باقی اند ، سرّ بقاء شان همین است : العلماء باقون ما بق ی الدّهر(۸). فرمود : اینها کار را برای متاع زود گذر نکنند ! کاری که باید رها بکنند و با دست تهی بروند ، این کار را نکنند ! کاری انجام بدهند که به همراه خودشان باشد ، با دست پر بروند . آدم می تواند محصول عمر خودش را با دست خودش ببرد! آن بقایا سایه کار اوست که به دیگری می رسد . امّا کسی که برای دنیا کار کرده ، هر چه کار کرده گذاشت و رفت . این مثل آن متحرّکی است که بعد از یک مدّتی می پوسد .

این حرکت ها را گفتند دو قسم است ؛ شما می بینید یک اتوبوس ممکن است ۲۰ سال ، ۳۰ سال حرکت بکند ، یک درخت هم ۲۰ سال ، ۳۰ سال حرکت می کند . آن اتوبوس حرکت می کند ، محصول کار خود را پشت سر می گذارد . این درخت که حرکت می کند ، محصول کار خودش را زیر پای خود نگه می دارد ، پایه خود قرار می دهد . این بعد از ۳۰ سال میوه دستش است ، آن بعد از ۳۰ سال آهن قراضه است و آن را می اندازند دور !

یک وقت کسی عمرش را ، جوانی اش را به بازی می گذراند ؛ این مثل اتوبوسی است که بعد قراضه می شود ؛ یک وقت است به تحصیل علم می گذراند ، این مثل شجره طیّبه ای است که :اصلها ثاب ت و فرعها ف ی السّماء (۹) می ماند . آن یکی حرکتش را پشت سر گذاشته ، این یکی حرکتش را زیر پا می گذارد ، یعنی پایه قرار می دهد ؛ روی همین حرکت استوار است . عالمان دین این جورند ؛ اینکه فرمود : العلماء باقون ما بق ی الدّهر ؛ کلّ روزگار ممکن است زیر و زبر بشود ، ولی عالمان دین باقی اند برای اینکه معارف الهی از بین رفتنی نیست : و تحبّ ب ا لیه م العمل للاجل (۱۰). ببینید همه اینها که ما ۲ ـ ۳ سطر از این عبارات نورانی

آن حضرت را نقل کردیم ، ۲ـ ۳ صفحه است ؛ بازگشتش به تفسیر همین یک جمله است . فرمود : این صلواتی که خدای سبحان نسبت به مؤمنین دارد ، یکی از برکاتش این است که عمل برای آخرت را محبوب اینها قرار می دهد . اینها نه برای تکلیف بلکه برای تشریف انجام می دهند .

این دعاها ابن طاووس ها را تربیت می کند که ابن طاووس می گوید : من جشن تشریف دارم ، نه مکلّف ! خدا را شاکرم که نمردم ، و مشمول خطابات الهی شدم که خدا می فرماید : یا أیّها الّذین آمنوا کت ب علیکم الصّیام (۱۱)، اقیموا الصّلاه (۱۲) و مانند آن . قبل از بلوغ ،خدا مرا مخاطب قرار نمی داد ، چیزی از من نمی خواست ؛ الآن مرا مخاطب قرار می دهد ، چیزی از من می خواهد ؛ این چه شرفی بالاتر ؟! این بیاناتی که مرحوم

ابن طاووس و امثال ابن طاووس دارند ، از این ادعیه گرفته شده چون انس ایشان به ادعیه زیاد بود .

● تبیین علاقه ها و محبت های صادق و کاذب در قرآن کریم

و تحبّ ب ا لیه م العمل ل لاج ل ؛ عمل برای آخرت را محبوب اینها قرار بدهی نه مورد تکلیف . همه اینها ناظر به سوره مبارکه حجرات است . در سوره آل عمران ، زینت ها و محبوب های باطل را ذکر می کند ، در سوره حجرات محبوب های حق را ذکر می کند . می فرماید : محبوب های باطل یا جماد است یا نبات است یا حیوان است یا انسان . انسان به غیر خدا و به غیر دین که دل ببندد ؛ یا به دامداری ، یا به کشاورزی یا به زرگری و بانکداری و امثال اینها یا به همجنس های خود دل می بندد. از این چهار تا بیرون نیست ؛ یا جماد است یا نبات است یا حیوان است یا انسان . این چهار تا را فرمود : اینها شهوتند ، نه محبت !

در آیه معروف سوره مبارکه آل عمران فرمود: زیّ ن ل لنّاس حبّ الشّهوات ؛ حبّ الشّهوات را تقسیم کرده به اقسام چهار گانه . م ن النّ ساء و البنین که انسان است ، و القناطیر المقنطره م ن الذّهب و الف ضّ ه که جماد است ، و الخیل المسوّمه و الانعام که حیوان است ، و الحرث که کشاورزی است (۱۳) ؛ دیگر از این بیشتر که نیست ، کمتر هم نیست ! بعضی ها گرفتار هر چهار تا هستند ، بعضی گرفتار سه ، بعضی گرفتار دو ، بعضی گرفتار یکی هستند . فرمود : اینها شهوت است ، اینها » محبت » نیست ! آن که محبت است در سوره مبارکه حجرات تبیین شده : حبّب ا لیکم الایمان و زیّنه ف ی قلوب کم (۱۴)

آیا آدم عاقل به دنبال شهوت می رود ، یا به دنبال محبت ؟! شهوت در حیوانات هست ، در گیاهان هم هست ! این محبت است که مخصوص انسان است و اجر رسالت است :قل لا اسئلکم علیه اجراً لا المودّه ف ی القربی (۱۵). چیزی که می تواند مزد رسالت باشد ، آدم این را رها می کند ؛ آنوقت به دام چیز دیگر می افتد ؟! لذا وجود مبارک امام سجاد (ع) در این بخش فرمود: تحبّ ب ا ل یه م العمل ل لاج ل ، عمل برای آخرت را محبوب اینها قرار بده.

بیانات در دیدار با مدیران، اساتید و فضلای حوزه علمیه بابل به مناسبت سالروز شهادت امام سجاد (ع) ـ بابل ؛بهمن ۱۳۸۴

آیت الله جوادی آملی

(۱) احزاب / ۵۶

(۲) احزاب / ۴۳

(۳) مجادله / ۱۱

(۴و۵)صحیفه سجادیه / دعای ۴

(۶) احزاب / ۲۹

(۷)صحیفه سجادیه / دعای ۴

(۸) نهج البلاغه / خ ۱۴۷ ـ( ... لکمیل بن زیاد النّخعی ... )

(۹) ابراهیم / ۲۴

(۱۰)صحیفه سجادیه / دعای ۴

(۱۱) بقره / ۱۸۳

(۱۲) بقره / ۴۳

(۱۳) برداشت از :

آل عمران / ۱۴

(۱۴) حجرات / ۷

(۱۵) شوری / ۲۳