اشارات مستقیم به ولا یت حضرت علی ع در خطبه غدیر

واقعه غدیر, یکی از وقایع مهم تاریخی اسلام است که از نظر نقلی اثبات شده و از نظر عقلی هم نه تنها قابل پیش بینی بوده, بلکه جز این نیز انتظار نمی رفت زیرا برای حفظ و صیانت شریعتی چون دین اسلام که پیامبر خاتم آن را آغاز نموده, باید جانشینانی صالح انتخاب می شدند تا در طول تاریخ این فرهنگ عظیم بماند و دستخوش تغییر نگردد

غدیر صحنه علنی و آشکار منصوب کردن حضرت علی علیه‌السلام و امامان پس از او به دستور خداوند است به همراه اعلام رسمی پیامبر اسلام برای رفع هرگونه شک و شبهه و بلاتکلیفی در هدایت مسلمین تا روز قیامت و در حضور چندین هزار نفر.

در این گفتار ابتدا در مقدمه‌ای به اثبات اسناد و مدارک تاریخی موجود و همچنین هدف اصلی ایراد خطبه (انتصاب علی علیه‌السلام به عنوان امام بعد از پیامبر) اشاره شد سپس عباراتی که نام حضرت آشکارا در خطبه ذکر شده است. براساس کتاب “احتجاج” تالیف احمدبن علی طبرسی (۵۲۳-۵۴۸ هـ.ق) با ترجمه آورده شده است.

● مقدمه:

واقعه غدیر، یکی از وقایع مهم تاریخی اسلام است که از نظر نقلی اثبات شده و از نظر عقلی هم نه تنها قابل پیش‌بینی بوده، بلکه جز این نیز انتظار نمی‌رفت زیرا برای حفظ و صیانت شریعتی چون دین اسلام که پیامبر خاتم آن را آغاز نموده، باید جانشینانی صالح انتخاب می‌شدند تا در طول تاریخ این فرهنگ عظیم بماند و دستخوش تغییر نگردد.

اسناد و مدارک موجود و بی‌شمار، صحت این واقعه را تائید می‌کنند، از میان راویان حدیث ۱۱۰ نفر از صحابه، ۸۴ نفر از تابعین و ۳۶۰ نفر از علما از قرن دوم تا حال حاضر اعم از شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند (علامه امینی‌، الغدیر، ج ۱، صص (۱۵۱-۱۵)

نگاهی اجمالی به جدول شماره یک نشان می‌دهد که حدیث غدیر مستند و متواتر است(۱)، متن خطبه روز غدیر به طورکامل و مفصل در کتاب‌های معتبر شیعه به چاپ رسیده است. روایات این کتاب‌ها به سه طریق منتهی می‌شود:

۱) به روایت امام باقر علیه‌السلام در سه کتاب “روضه الواعظین” تالیف شیخ ابن فتال نیشابوری (۱۶۰ هـ.ق) “الاحتجاج” تالیف شیخ طبرسی، “۵۴۸ هـ.ق” و “الیقین” تالیف سیدبن طاووس (۶۹۳ هـ.ق.)

۲) به روایت زید بن ارقم (۵۵ هـ( در سه کتاب “العدد القویه” تالیف شیخ علی بن یوسف حلی (۷۲۶ هــ.ق) “التحصین” تالیف سیدبن طاوس و “الصراط المستقیم” تالیف شیخ علی بن یونس بیاضی (۸۷۷ هـ.ق.) “نهج‌الایمان” تالیف شیخ حسین بن جبور به نقل از کتاب (الولایه) تالیف مورخ معروف جریر طبری روایت شده است.

۳) به روایت حدیفه بن الیمان (۳۶ هـ.ق) در چهارکتاب “الاقبال” تالیف سیدبن طاووس (۱۱۰۴ هـ.ق) به نقل از کتاب “النشروالطی” و کتاب “اثباه‌الهداه”‌ تالیف حرعاملی (۱۱۲۱ هـ.ق) و “بحارالانوار” تالیف علامه مجلسی و “کشف المهم” تالیف سید بحرانی و همین طور سایر علمای متاخر که همگی برای حفظ و رساندن پیام اصلی خطبه تلاش افتخارآمیزی داشتند. (انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، صص ۹۲ و ۹۳)

به دلایل مختلفی از جمله طولانی بودن خطبه، سماعی بودن آن و عدم امکان حفظ کامل و همچنین شرایطی چون تقیه و امثال آن اکثر راویان فقط بخشی از آن را نقل کرده‌اند. اما از آنچه که از روایات به دست ما رسیده است به وضوح معلوم است که محور سخن در این خطبه، ولایت حضرت علی علیه‌السلام و امامان پس از او، با نگاهی به متن خطبه در‌می‌یابیم که در موارد طرح شده در خطبه‌ پیرامون این مسائل است:

۱) مواردی که به عنوان مقدمه و تمهید برای موضوع اصلی است مانند صفات خداوند و اسماء باری‌تعالی، مقام و جایگاه ویژه پیامبر، فضایل امیرالمومنین.

۲) مواردی که صریح و آشکار پیرامون ولایت و امامت امیرالمومنین است.

۳) مواردی درباره شئون امامت، حد ولایت، شیعیان اهل‌بیت و دشمنان آنها، ولایت ائمه و حکومت حضرت مهدی، بیعت با حضرت علی و معصومین و سفارش به قرآن و تفسیر آن.

● نام علی علیه‌السلام در خطبه غدیر

در این پژوهش باتوجه به متن خطبه غدیر که در کتاب احتجاج (شیخ طبرسی: ج ۱، صص ۸۴-۷۱) آمده، تمام عباراتی که مستقیما اشاره به ولایت و فضایل علی علیه‌السلام دارد آورده شده است:

۱) ان جبرئیل هبط الی مرارا ثلاثا یامرونی عن السلام ربی - و هوالسلام، ان اقوم فی هذا المشهد فاعلم کل ابیض و اسود. ان علی بن ابی‌طالب اخی وصی و خلیفتی و الامام من بعد الذی محله منی محل هارون من موسی الا انه لانبی بعدی و هو ولیکم بعدالله و رسوله.

در این قسمت از خطبه، پیامبر دلیل توقف خود را در غدیر خم بیان می‌کند و آن دلیل نزول آیه (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس، ان الله لایهدی القوم الکافرین (سوره مائده: آیه ۶۷) است.

پیامبر می‌فرمایند: جبرئیل سه بار بر من نازل شد و از جانب خداوند به من سلام رساند - او سلام است - و مرا مامور کرد که در این محل بمانم و به تمام مردم اعلام کنم که علی بن ابی‌طالب برادر، قیم و جانشین و پیشوای بعد از من است که نسبت او به من مانند نسبت هارون به موسی است. با این تفاوت که بعد از من پیامبری نیست و او صاحب اختیار شما بعد از خدا و رسولش است.

۲ و ۳) پیامبر در طول خطبه ۲ بار این جمله را بیان می‌فرمایند:

(یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک فی علی (سوره مائده: آیه ۶۷)

(یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک فی حق علی (همان)

که ای پیامبر آنچه که درباره علی به تو نازل شده ابلاغ کن.

۴) علی بن ابی‌طالب الذی امام الصلاه و اتی الزکاه و هو راکع یریدالله عزوجل فی کل حال.

پیامبر با این کلام می‌خواهند بگویند که آیه تبلیغ تنها آیه‌ای نیست که درباره حضرت علی نازل شده است بلکه آیه رکوع نیز در شان اوست “انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون” (سوره مائده / آیه ۵۵)

و می‌فرمایند علی بن ابی طالب همان کسی است که نماز به پا داشت و در حال رکوع زکات پرداخته و در هر حالتی (رضایت) خداوند عزوجل را می‌خواهد.

۵) ان الله عزوجل هو مولاکم و الهکم ثم دونه رسوله و نبیه المخاطب لکم ثم من بعدی علی ولیکم و امامکن بامرالله ربکم ثم الامامه من ذریتی من ولده الی یوم تلقون الله و رسوله.

اشاره پیامبر در این عبارت به این نکته است که نه تنها امام امت حضرت علی است بلکه ادامه شجره پاک ولایت در فرزندان وی ادامه می‌یابد ایشان می‌فرمایند: خداوند عزوجل تنها صاحب اختیار و معبود شماست و بعد از خداوند پیامبرش و هم اکنون پیامبرش شما را مخاطب قرار داده و می‌گوید که بعد از من، به دستور خداوند علی اختیار و امام شماست و بعد از او امامت در نسل من و از فرزندان اوست تا زمانی که خدا و پیامبرش را ملاقات کنید. (منظور روز قیامت است)

۶) مامن علم الاو قد احصاه الله فی و کل علم علمت فقد احصیته فی امام المتقین و مامن علم الاوقد علمته علیا و هو امام المبین.

در این قسمت پیامبر به یکی از فضایل حضرت علی اشاره می‌کند و آن مرتبه علمی اوست و اشاره به آیه دوازدهم سوره یس است که می فرماید: “کل شی احصیناه فی امام مبین” و پیامبر در این باره می‌فرمایند: فقط خداوند است که هر علمی را می‌داند و آن را در من جمع کرده است و هر علمی را که من آموخته‌ام در امام متقین جمع نموده‌اند و هیچ علمی نیست جز این که من آن را به علی آموزش داده‌ام زیرا امام مبین است که در آیه مذکور به آن اشاره شده است.

۷) فضلوا علیا فانه افضل الناس بعدی من ذکر و انثی ما انزل الله الرزاق و بقی الخلق.

در ادامه پیامبر به مردم یادآوری می‌کنند که حضرت علی تنها هادی حق است، اولین کسی که به پیامبر ایمان آورد و در شب لیله المبیت در بستر پیامبر خوابید و از همه مهمتر منصوب از جانب خداوند است و می فرماید: ای مردم، علی را بر دیگران ترجیح دهید زیرا او بعد از من برترین مردم است چه مرد و زن،‌ مادامی که خداوند روزی می‌دهد و خلق باقی است.

۸) ملعون معلون، مغضوب من رد علی قولی هذا و لم یوافقه الا ان جیرئیل خبرنی عن الله تعالی بذلک و یقول من عادی علیا و لم یتوله فعلیه لعنتی و غضبی.

پیامبر درباره پیمان‌شکنان، مخالفان و شکاکان می‌فرمایند: هرکس این سخن مرا رد کند یا موافق آن نباشد مورد لعن و غضب است. بدانید که جبرئیل ازجانب خداوند این خبر را برایم آورده است و می‌گوید: هرکس با علی دشمنی کند و ولایت او را نپذیرد لعنت و غضب من بر او باد.

۹) من کنت مولاه فهذا علی مولاه.

و در اینجا اوج خطبه و پیام اصلی آن است که هرکس من صاحب اختیار اویم پس همین شخص یعنی علی صاحب اختیار و ولی اوست.

۱۰) هو علی بن ابی‌طالب اخی و وصیی و موالاته من الله عزوجل انزل‌ها علی.

سپس حضرت با تاکید بر معرفی و شناساندن حضرت علی می‌فرمایند: او علی بن ابی‌طالب برادر من و قیم من است که از طرف خداوند عزوجل ابلاغ ولایتش بر من نازل شده است.

۱۱) ان علیا و الطیبین من ولدی هم الثقل الاصغر و القران الثقل الاکبر.

و سپس می‌فرمایند: علی و فرزندان او که فرزندان از نسل من هستند ثقل اصغر و قرآن ثقل اکبر است این جمله تاکیدی است بر حدیث ثقلین که پیامبر بارها و بارها پیش از این آن را فرموده‌ بودند و بازهم تاکید می‌فرمایند که این دو از هم جدا نمی‌شوند و حکومت حقیقی اسلامی فقط به دست پرتوان آنان است.

۱۲) هذا علی و وصی و اعی علمی و خلیفتی فی امتی علی منم آمن بی.

در این قسمت پیامبر دست حضرت علی را بلند کرده و او را به مردم نشان می‌دهند و می‌فرمایند: این علی است که وصی، جامع علم و جانشین من در میان امتم می‌باشد همان امتی که به من ایمان دارند.

۱۳) اللهم انک انزلت الایه فی ذلک و نصبک ایاه لهذا الیوم.

پیامبر گرامی دلیل نزول آیه اکمال را بیان می‌کند. “الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا” (سوره مائده:‌آیه ۳) و می‌فرماید خدایا تو برای روشن شدن این مطلب و منصوب شدن علی دراین روز آیه‌ای را درباره او نازل کردی.

۱۴) هذا علی انصرکم لی و احقکم بی و اقربکم الی واعزکم علی.

پیامبر بعد از اشاره به تکامل دین توسط علی علیه‌‌السلام و اینکه اگر کسی به او اقتدا نکند در دنیا و آخرت اعمالش را از بین برده و عذاب وی تخفیف نمی‌یابد ادامه می‌دهند که: ای مردم بدانید که یاری کننده شما سزوارترینتان و نزدیک‌تر وعزیزترین شما نسبت به من است که همین علی است زیرا او همان کسی است که هرکجا در قرآن آیه‌ای دررضایت خداوند از بندگان و یا مدحی از مومنان مطرح باشد اولین خطاب نسبت به حضرت علی است. (منظور سوره هل اتی است)

۱۵) ذریه کل نبیء من صلبه و ذریتی من صلب علی.

پیامبر برای رفع هرگونه شک و تردید می‌فرمایند که: نسل هر پیامبری از صلب خود اوست ولی نسل من از صلب علی است.

۱۶) الا وانه لا ایبغض علیا الا شقی.

باز هم هشدار پیامبر می‌فرمایند: بدانید که فقط شخص شقی و بدبخت با علی دشمنی می‌کند.

۱۷) ولایو الی علیا الا تقی و لامومن مخلص.

و فقط شخص با تقوا و مومن با اخلاص است که ولایت علی را قبول می‌کند.

۱۸) و فی علی- والله- نزلت سوره العصر.

و به خدا قسم که سوره والعصر فقط درباره علی نازل شده است.

۱۹) والعصر ان الانسان لفی خسر الا علی الذی آمن ورضی بالحق و الصبر.

قسم به عصر که تمام انسانها در زیان هستند مگر علی، چرا که او ایمان آورد و به حق و صبر راضی است.

۲۰) بالله ما عنی بهذه الایه الا قوما من اصحابی اعرفهم باسمائهم و انسابهم و قدامرت بالصفح عنهم فلیعمل کل امریء علی مایجد لعلی فی قلبه الحب و البغض.

حضرت در توضیح و شرح آیه ۴۷ سوره نساء (آمنوا بالله و رسوله و النور الذی انزل معه من قبل ان نطمس وجوها ننردها علی ادبارها اونلعنهم کما لعنا اصحاب السبت) می‌فرمایند که: به خدا قسم منظور از این آیه فقط گروهی از اصحاب من هستند که آنها را با نام و نسبشان می‌شناسم اما مامور شده‌ام که پرده‌پوشی کنم. (آنها را ببخشم) پس هرکس علاقه یا نفرتی که در دلش نسبت به حضرت علی می‌یابد باید به آن عمل نماید.

۲۱) النور من الله عزوجل مسلوک فی تم فی علی بن ابیطالب ثم فی النسل منه الی القائم المهدی الذی تاخذ بحق الله و بکل حق هو لنا.

دراین بخش منظور از النور در آیه مذکور را توضیح می‌دهند و می‌فرمایند: نور از جانب خداوند عزوجل در من نهاده شده، سپس در علی بن ابیطالب و سپس در نسل او تا مهدی قائم که حق خداوند و هر حقی که برای ما باشد می‌گیرد.

۲۲) الا و ان علیا هو الموصوف بالصبر و الشکرثم من بعده ولدی من صلبه.

پیامبر بعد از توصیه به صبر و شکیبایی همراه با سپاس از خداوند می‌فرمایند: بدانید و آگاه باشید که فقط علی متصف به صفت صبر و شکر است و سپس بعد از او فرزندان من که از نسل اویند.

۲۳) ان الله قدامرنی ونهانی و قدامرت علیا و نهیته فعلم الامر و النهی لدیه فاسمعوا لامره تسلموا واطیعوا تهتدوا و انتهوا لنهیه ترشدوا.

در این قسمت پیامبر بعد از توصیف حکومت پیشوایان ظلم و اشاره به عاقب نافرجام آنان می‌فرمایند:‌خداوند، امر به معروف و نهی از منکر (معروفات و مناهی) را به من آموخت و من نیز آنان را به علی آموختم پس علم امر و نهی نزد اوست پس امر او را گوش دهید تا سلامت بمانید و او را اطاعت کنید تا هدایت شوید و نهی او را قبول کنید تا به راه درست راهنمایی شوید.

۲۴) الا و انی نذیر و علی البشیر.

۲۵) الا و انی منذر و علی هاد.

۲۶) انی بنی و علی وصی.

۲۷) الا و انی رسول و علی الامام الوصی من بعدی و الائمه من بعده ولده.

در اینجا پیامبر با توجه به آیات ۱۱-۸ سوره ملک (کلما القی فیها فوج سالهم خزنتها الم باتکم نذیر قالوا بلی قدجاء نانذیر فکذبنا و قلنا ما نزل الله من شیء ان انتم الا فی ضلال مبین) تاکید می‌کنند و می‌فرمایند:‌ آگاه باشید که من همان بیم دهنده، هدایت کننده به سوی بهشت و وصی من بعد از من است و بعد از او پیشوایانی، از فرزندان او شما را از ضلالت و گمراهی نجات خواهند داد.

۲۸) انی قد بینت لکم و افهمتکم و هذا علی یفهمکم بعدی.

پیامبر می‌فرمایند: من، قضیه را برای شما روشن کردم و موضوع را به شما فهماندم و بعد از من این علی است که به شما می‌فهماند.

۲۹) الا و انی بابعت الله و علی قد بایعنی و انا آخذکم بالبیعته له عن الله عزوجل.

پیامبر بعد از اعلام بیعت خود با حضرت علی با استناد به آیه ۱۰ سوره فتح (ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله، یدالله فوق ایدیهم فمن نکث فانما نیکث علی نفسه، و من اوفی بما عاهدعلیه الله فسیوتیه اجرا عظیما.)

می‌فرمایند: بدانید که من با خدا بیعت کرده‌ام و علی با من بیعت کرده است و من ا زجانب خداوند برای او از شما بیعت می‌گیرم.

۳۰) اقیموا الصلوه و آتوا الزکاه امرالله عزوجل فان طال علیکم الامه فقصرتم او لقیتم فعلی ولیکم مبین لکم، الذی نصبه الله عزوجل لکم بعدی امین خلقه انه منی و انا منه.

و سپس بعد از بیان مطالبی پیرامون حج می‌فرمایند: نماز به پا دارید و زکات بپردازید همان طور که خداوند عزوجل به شما فرمان داده است و اگر زمان طویلی بر شما گذشت و کوتاهی نمودید یا فراموش کردید علی صاحب اختیار شماست و برای شما بیان می‌کند. او که خداوند عزوجل بعد از من او را به‌عنوان امین بر خلقش منصوب کرده، از من است و من از اویم.

۳۱) امرت ان اخذ البیعته منکم و الصفقته لکم بقبول ماجئت به عن الله عزوجل فی علی امیرالمومنین و الاوصیاء من بعده.

و می‌فرمایند: من مامورم تا از شما بیعت بگیرم و با شما دست بدهم تا شما آنچه را که از طرف خداوند عزوجل درباره علی به‌عنوان امیرمومنان و جانشینان بعد از او آورده‌ام قبول کنید.

۳۲) قدامرنی الله عزوجل ان آخذ من السنتکم الاقرار بما عقدت لعلی امیرالمومنین.

به دلیل تعداد زیاد حاضران و عدم امکان مصافحه با تک تک افراد پیامبر می‌فرمایند:

ای مردم خداوند عزوجل به من امر کرده است که از زبان شما اقرار بگیرم و این اقرار درباره آن چیزی است که من برای علی به‌عنوان امیرالمومنین منعقد نمودم.

در پایان خطبه همه یکصدا به صورت رسمی وعلنی جملاتی را بعد از پیامبر تکرار می‌کنند در ضمن این پیمان ۸ بار به‌طور واضح و آشکار نام حضرت علی برده می‌شود که جهت اختصار فقط عبارت مربوط به ذکر نام آورده شده است.

۳۳) انا سامعون مطیعون راضون منقادون علی ذلک قفلوبنا و انفسنا و السنتنا فی امر علی و امر ولده من صلبه من الائمه.

۳۴) نطیع الله ونطیعک و علیا امیرالمومنین و ولده الائمه الذین ذکرتم من ذریتک من صلبه بعد الحسن و الحسین.

۳۵) انهما الامامان بعد ابیها علی و انا ابوهما قبله.

۳۶) قولوا: اطعنا الله بذلک و ایاک و علیا و الحسن والحسین

۳۷) فاتقوا الله و بایعوا علیا امیرالمومنین و الحسن و الحسین و الائمه کلمه طیبه باقیه.

۳۸) قولوا الذی قلت لکم و سلموا علی علی بامره المومنین.

۳۹) ان فضائل علی بن ابیطالب عندالله عزوجل و قد انزلها فی القرآن اکثر من ان احصیها فی مقام واحد فمن انباکم بها و عرفها فصدقوه.

۴۰) من یطع الله و رسوله و علیا و الائمه الذین ذکرتم فقد فاز فوزا عظیما.

پس همگی چنین گفتند که:

۳۳) ما سخن تو را شنیدیم و اطاعت می‌کنیم و به آن راضی هستیم و درباره آنچه از جانب پروردگار ما و خودت به ما رساندی یعنی امر امامت امامان علی امیرالمومین و امامانی که از صلب او به دنیا می‌آیند، با قلب و جان و زبانمان سرتسلیم فرود می‌آوریم.

۳۴) ما از خدا، تو و علی به‌عنوان امیرالمومنین و همچنین فرزندانش یعنی پیشوایانی که بعد از او و از نسل تو و فرزندان اویند یعنی حسن و حسین که آنها را ذکر کردی اطاعت می‌کنیم.

۳۵) آن دو پیشوایان بعد از پدرشان علی هستند و من هم قبل او پدر آنها هستم.

۳۶) پس بگویید: ما از خداوند، تو و علی و حسن و حسین در امر ولایت اطاعت کردیم.

۳۷) پس خدا را بپرستید و با علی به‌عنوان امیرمومنان بیعت کنید و همین‌طور با حسن و حسین و پیشوایان بعد از او که در آنها کلمه پاک امامت باقی می‌ماند.

۳۸) بگویید و تکرار کنید و به علی به‌عنوان امیرمومنان سلام کنید.

۳۹) فضائل علی بن ابیطالب نزد خداوند که در قرآن آن را نازل کرده بیش از آن است که همه را در یک مجلس بشمارم، پس هر کس درباره آنها به شما خبر داد و معرفت آن را داشت او را تصدیق کنید.

۴۰) هرکس خدا و رسولش و علی و امامانی را که ذکر کردم اطاعت کند به رستگاری بزرگی دست یافته است با توجه به این خطبه معلوم می‌شود که خلافت حضرت علی مانند شیخین نبوده که فقط جلوس در مکان پیامبر باشد بلکه تمام شئوناتی که باید یک خلیفه داشته باشد فقط در حضرت علی و فرزندان او تحقق یافته که به‌طور اختصار به آن اشاره می‌شود.

۱) اولین مرد مسلمان است.

۲) اولین عابد خداوند است.

۳) اولین نمازگزار است.

۴) دفاع کننده از رسول خدا (لیله المبیت) است.

۵) یاری‌کننده دین خداست.

۶) خدا و رسول خدا از او راضی هستند.

۷) هیچ آیه رضایتی در قرآن نیست که برای غیر او نازل شده باشد.

۸) لقب امیرالمومنین خاص اوست.

۹) او عزیزترین مردم نزد پیامبر است.

۱۰) او نزدیک‌ترین مردم به پیامبر است.

۱۱) او از پیامبر و پیامبر از اوست.

۱۲) سوره هل اتی درباره او نازل شده است.

۱۳) سوره والعصر درباره او نازل شده است.

۱۴) پیروی از او رستگاری ابدی است.

۱۵) او دربردارنده علم است.

۱۶) بشارت‌دهنده و هدایت‌کننده است.

۱۷) انتخاب شده از طرف خدا و رسول خداست.

۱۸) او ثقل اصغر است.

کتابنامه

قرآن کریم

۱- امینی، عبدالحسین، الغدیر، انتشارات حیدری تهران، چاپ چهارم: (۱۳۹۶ هـ-.ق .۱۹۷۶م)

۲- انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، نشر مولود کعبه، قم، چاپ سوم:‌(۱۳۷۷ هـ-.ش)

۳- طباطبایی، مصطفی، فرهنگ نوین، انتشارات اسلامیه، تهران: (۱۳۵۸ هـ-.ش)

۴- طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، انتشارات نعمان، نجف: (۱۳۸۶هـ-.ش .۱۹۶۶م)

۵- قمی، شیخ عباسی، فیض الغدیر، انتشارات راه حق، قم: (۱۳۶۵هـ-.ش)

۶- قمی، شیخ عباسی، هدیه الاحباب، انتشارات امیرکبیر، تهران:‌(۱۳۶۳هـ-.ش)

پی‌نوشت‌ها:

۱- مرحوم شیخ عباس قمی نام ۱۲ نفر از علمای اهل‌سنت را در کتاب فیض‌الغدیر ذکر کرده است که معتقدند این حدیث متواتر است لازم به ذکر است کتاب مذکور خلاصه‌ عبقات الانوار میرحامد حسین پیرامون حدیث غدیر است. (قمی، فیض‌الغدیر: ۵۸-۵۰)