پنجشنبه, ۲۷ دی, ۱۴۰۳ / 16 January, 2025

مجله ویستا

مفاهیم مطرح و فرایند انجام در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

●مقدمه

انقلاب اسلامی ایران حادثه بزرگی است كه از جهات مختلف می‌توان به آن نظر افكند و از ابعاد مختلف آن را تحلیل نمود. انقلاب ایران و نحوه تعامل آن با محیط بین‌المللی می‌تواند یكی از ابعادی باشد كه شناخت ما را از این انقلاب بیشتر نماید.

همچنین جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظام منتج از انقلاب اسلامی رفتار خاص و منحصر بفردی در مواجهه با محیط بیرونی داشته است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، نامی است كه به مجموعه تعاملات ایران با نظام بین‌الملل می‌توان اطلاق نمود. به صورت كلی این مجموعه می‌تواند به چند بخش تقسیم گردد:

۱-نگاهی به سیاست خارجی از دیدگاه نظری

۲-ایران و فرایند انجام سیاست خارجی

۳-مفاهیم مطرح در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

۴-دوره‌های مختلف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

۵-دو نمونه از روابط ایران با دیگر مجموعه‌ها

۶-روابط ایران با همسایگان خود

دستور كار هر رئیس جمهور، چه در دوره فعالیت‌های انتخاباتی و چه در دوره مسؤولیت چهار ساله، از نكات كلیدی و پراهمیت سیاست‌های وی به حساب آمده و بر میزان توفیق و كارآیی او و مجموعه دولت آینده اثرات قاطعی برجای خواهد گذاشت.

برنامه چشم‌انداز توسعه بیست ساله ایران (۱۴۰۴- ۱۳۸۴) كه كلیت سیاست‌های كلان نظام و اهداف كشور را در ابعاد داخلی و خارجی ترسیم نموده و مراحل تصویب خود را طی كرده است، مشتمل بر یك دیپلماسی فعال، سازنده و متعامل با همه طرف‌ها و بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی می‌باشد. این برنامه وظیفه سنگین توسعه پایدار و جذب منابع خارجی را به عهده رئیس جمهور و دولت وی قرار داده است.

در عین حال فضای شدیداً امنیتی پیرامون ایران و قرار گرفتن نیروهای آمریكا و انگلیس در همسایگی كشور، مسأله تامین امنیت ملی را به پیش زمینه‌ای جدی برای توسعه اقتصادی كشور مبدل نموده است. دراین مجموعه در پی آن هستیم كه تا حد امكان و به صورت موجز این چند بخش را معرفی نمائیم.

۱ـ نگاهی به سیاست خارجی از دیدگاه نظری

مناسب است ابتدا توضیح مختصری در مورد دو واژه روابط بین‌الملل و سیاست خارجی داشته باشیم. در حال حاضر، زمینه‌های مطرح در مطالعه روابط بین‌الملل متعدد است، اما می‌توان آن را در حداقل سه گروه از انگاره‌ها تقسیم‌بندی نمود كه عبارتند از انگاره‌های واقع‌گرا، تكثرگرا و ساختارگرا. البته كسانی این انگاره‌ها را به نام‌های دیگری نیز خوانده‌اند. شاید مهمترین نام‌گذاری از روزنا است كه به ترتیب آنان را كشور محور ، چند محور و جهان محور خوانده است .

۱.در مطالعه روابط بین‌الملل، تمركز صاحب نظران امروزه بیشتر بر روی رهیافت سیستماتیك است كه توسط كسانی مانند مورگنتا و یا نوواقع گرایانی مانند والتز پیشنهاد شده است. این رهیافت بر دو نكته اساسی تأكید دارد: عقلایی بودن و استفاده از دولت- ملت به عنوان سطح تحلیل. اما این دو نكته اساسی اكنون برای تردید و تشكیك در تراوزی نقد گذارده شده است.

۲.از اوائل سالهای ۱۹۶۰ تمایل شدید تئوریكی در آمریكا برای مطالعات كمی و تجربی به وجود آمد كه بیشتر با تأكید بر استفاده از روشهای آماری، مصاحبه‌ای و.. بود كه اصطلاحاً علوم رفتاری نام می‌گرفتند. آنها سعی می‌كردند كه فرضیه‌هایی را بیان نمایند كه قابل آزمایش كردن باشد و علاقمند بودند كه تئوری‌های كلی را پیدا نمایند. از اواخر دهه ۶۰ گروه‌هایی كه مخالف این شیوه پوزیتیویستی بودند، توانستند تا حد زیادی مطالعات تئوریك را به روال سابق آن و تا حد زیادی خارج از روش‌های كمی ارائه دهند. البته این به معنای خاتمه بحث در مورد مطالعات كمی و كیفی نبود و هنوز این بحث ادامه دارد. چند نكته اساسی در ارتباط با مطالعات روابط بین‌الملل مطرح است:

۳.از موضوعاتی كه در دو دهه اخیر بسیار بحث برانگیز بوده است، نقش دولت است. انتقادات بیشتر به دیدگاه رئالیستی است كه دولت را به عنوان واحد تحلیل قبول می‌نماید. در اینجا بحث بر روی نقش سازمان‌های چند ملیتی است كه در بسیاری از كشورها وجود دارند و به دولت خاصی تعلق ندارند و در مقایسه با دولت حتی بزرگتر و قوی‌تر از آنها می‌باشند و به آنها فراملیتی می‌گوئیم.

۴.دومین موضوع، تفكیك بین فاكتورهای داخلی و خارجی در مطالعات بین‌الملل می‌باشد كه یك بخش از این بحث به واژه وابستگی متقابل مربوط می‌شود كه عمدتاً به وسیله نویسندگانی مانند ژوزف نای مطرح شده است. آنان معتقدند كه نمی‌توان فاكتورهای خارجی و داخلی را از هم مجزا نمود و به روابط تنگاتنگ آنان می‌باید توجه داشت.

۵.موضوع دیگری كه در روابط بین‌الملل بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، اهمیت و نقش مسائل اقتصادی در روابط بین‌الملل می‌باشد. با توجه به دو اشكال قبلی، برای پاسخ گویی به نیازهای این نوشته، تحقیقات جدید تحت عنوان اقتصاد سیاسی بین‌المللی شكل گرفته است. در این زمینه، مطالعات سوزان استرنج در اقتصاد سیاسی بین‌المللی مطمح نظر است. وی معتقد است كه اقتصاد سیاسی بین‌المللی، علمی چند رشته ایست كه به بازیگران غیر حكومتی از جمله شركت‌های فراملیتی، و همچنین بازیگرانی كه به عنوان واحد سیاسی مبتنی بر حكومت بر یك سرزمین معین دیده نمی‌شوند، توجه ویژه دارد. بازیگران نوع دوم به تعبیر استرنج، سازمانهای غیر دولتی، شبكه‌های مافیایی و قاچاق و.. را در بر می‌گیرند.

۶.دیگر مفاهیم جدیدی كه در رشته روابط بین‌الملل در سالهای اخیر بیشتر بدانان تأكید شده است، چند مطلب است. یكی حقوق بشر و روابط بین‌الملل، دوم تئوری بحرانی و روابط بین‌الملل. سوم بخش وسیعی از تحقیقات در آینده روابط بین المل ارتباط مابین اقتصاد بین‌الملل و سیاست بین‌الملل است. مانند تحقیقات و مطالعات فراوانی كه در روی تعامل مابین اقتصاد سیاسی بین‌المللی، تحلیل سیاست خارجی و مطالعات استراتژیك صورت می‌گیرد.

۷.موضوع دیگر توسعه كارهایی است كه به نحوی ارتباط مابین تشریح روند سیاست گذاری در داخل كشور و رفتار سیاست خارجی كشور را توضیح می‌دهد. این موضوع شامل ساختن كارهایی است كه وظیفه سیستم سیاست خارجی را داشته و بیشتر مطالعاتی است كه به سیاست‌های دیوان‌سالارانه، تفكر گروهی و سیستم اعتقادی در سیاست خارجی می‌پردازد. اما این مطلب نیاز به توجه به دو پیامد در سیاست گذاری دارد كه تاكنون فراموش شده است:

۱- توجه بیشتر به پروسه عملی كردن سیاستها. تاكنون اكثر مدل‌های سیاست خارجی و تئوری‌ها بر روی سیاست گذاری متمركز بوده‌اند، انگار كه این خود رفتار سیاست خارجی است. این درست نیست. تنها در دوره اخیر است كه پیامد اعمال سیاست خارجی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.

۲- آن مدلهایی كه به تصمیم‌گیری نگاه می‌كنند، نیاز دارند كه تلفیقی از دلایل و علل مختلف سطح میانی به وجود آورند. مهمترین موضوع آن است كه در این كار سترگ ارتباط مابین مدلهای مكانیستی رفتاری مثل سیاست‌های دیوانسالارانه با نتایج نگاه بازیگران به جهان معلوم گردد.

۸.شاخص‌ترین مولفه‌های جهانی در دنیای معاصر عبارتند از:

- كمرنگ شدن مرز میان فضای داخلی و خارجی كشورها

- بحران مفاهیم حقوقی و سیاسی بین‌المللی

- تغییر كمی و كیفی در مجموعه قدرت‌های مسلط در نظام بین‌الملل

- تغییر ماهیت و ساختار سازمان‌های بین‌المللی بویژه ملل متحد

- اهمیت روزافزون امنیت موسع (داخلی، ملی، منطقه ای)

- فروریزی هنجارها و بنیان‌های اجماع بین‌المللی

- تغییر كانون‌ها و حوزه‌های تولید قدرت، امنیت و ثروت

- گسترش سرسام آور ارتباطات

- بی ثباتی روزافزون

- عدم كاركرد تمام عیار نظم قدیم

- فقدان شكل گیری كامل نظم جدید

۹.نظام جهانی، روابط مابین كشورها و همچنین ظهور بازیگران بین‌المللی به غیر از كشورها، به درجه‌ای رسیده است كه نمی‌توان آن را با روابطی كه تنها چند دهه پیش بوده است، مقایسه نمود. سیاست خارجی نیز به همین میزان اهمیت پیدا نموده و عواملی كه سیاست خارجی را می‌سازند، بیشتر و با اهمیت‌تر گشته‌اند. كنش، واكنش و كنش متقابل میان كشورها به سطح بالایی رسیده است. در اولین سالهای هزاره سوم، دیگر بدون داشتن روابط با دیگر كشورها ادامه حیات برای هیچ واحد سیاسی امكان پذیر نیست.

۱۰.سیاست خارجی، اصولاً در مورد فعالیت‌های یك كشور در محیط و شرایط خارجی است. در همین ارتباط، سیاست خارجی می‌تواند یك استراتژی و یا برنامه‌ای از فعالیت‌ها تعریف گردد كه توسط تصمیم‌گیران یك كشور در برابر كشورهای دیگر و یا نهاد‌های بین‌المللی انجام شده تا به اهدافی كه بنام منافع ملی آن كشور خوانده می‌شود، برسند. سیاست خارجی همچنین پروسه‌ای شامل اهداف مشخص، عوامل معین خارجی وابسته به اهداف فوق الذكر، توانایی كشور در رسیدن به نتایج مطلوب، توسعه یك استراتژی سودمند، اجرای استراتژی، ارزیابی و كنترل آن می‌باشد.

۱۱.تصمیم‌گیری در سیاست خارجی عموماً بنام كشور خوانده می‌شود. به عنوان مثال، گفته می‌شود كه كشور الف اقدام به اعتراض به كشور ب نمود. در حالیكه همه می‌دانیم كه كشور یك واژه انتزاعی است و نمی‌تواند تصمیم‌گیر باشد. در حقیقت سیاست خارجی، پروسه ایست از تصمیم‌گیری و افرادی كه بنام تصمیم‌گیر مانند سایر امور كشور به نیابت از كشور و یا مردم تصمیم می‌گیرند. بسیار ی از ناظران، الگوی دولت عامل تصمیم‌گیرنده را به طور مثال بازیگرانی می‌دانند كه سیستم بین‌المللی را تشكیل می‌دهد. این بدان معنی است كه عمل در سیستم بین‌المللی عادتاً به دولتها نسبت داده می‌شود. ولی این دولت‌ها مجموعه‌ای از كاركنان دولتی هستند كه بجای جوامع ملی خود و بنا به وظیفه‌ای كه این جوامع برایشان معین كرده‌اند عمل می‌كنند. به قول جیمز روزنا "این كه می‌گوئیم آلمان این را می‌خواهد، یا فرانسه از آن احتراز می‌كند، این خطر وجود دارد كه نسبت دادن مشخصات یك انسان به غیر انسان یا واحدهای تجریدی را بیش از حد لازم ساده كرده باشیم ". با این همه، او از این روش به عنوان یك اختصار لازم دفاع می‌كند.

۱۲.مورگنتا، پیشكسوت نظریه پردازان بعد از جنگ جهانی دوم در روابط بین‌الملل و سیاست خارجی است. او در كتاب خود تأیید كرده و می‌نویسد: "ما (تحلیلگر) خود را به جای سیاستمداری قرار می‌دهیم كه بعضی از مسائل سیاست خارجی ملتی را باید تحت شرایطی حل نماید. و از خود می‌پرسیم در چنین شرایطی چه راه‌های منطقی دیگری وجود دارد كه یك سیاستمدار می‌تواند (با فرض اینكه همیشه رفتار منطقی داشته باشد) برای حل این مسأله انتخاب كند و كدامیك ازاین راه‌های منطقی را این سیاستمدار احتمالاً انتخاب خواهد كرد؟"

۱۳.برای هر كشوری در سیاست خارجی، نوع كشوری كه در مقابل برای ایجاد ارتباط برگزیده است، مهم می‌باشد. به نظر می‌رسد كه در یك تقسیم‌بندی كلی، كشور روبرو می‌تواند در یكی از هفت گروه زیر باشد:

- دشمن ما

- متحد ما

- بی طرف

- تسلط طلب

- متحد وابسته به دشمن ما

- وابسته به كشور ما

- دست نشانده كشورما

۱۴. در اكثر اوقات تصمیم‌گیرندگان در سیاست خارجی پس از آنكه كشوری را در یكی از دستجات فوق الذكر جای دادند، از آن پس نوع تصمیم‌گیری و تعامل با آن كشور پیرو هنجارهای حاكم بر این دسته از كشورها می‌باشد.

۱۵.تصمیم‌گیری در سیاست خارجی در محیطی انجام می‌شود كه دارای عوامل متعدد است. می‌توان به صورت ساده این عوامل را به عوامل داخلی وخارجی تقسیم نمود، گرچه این كار نیز بلحاظ تعامل عوامل داخلی و خارجی به دقت نمی‌تواند انجام پذیرد . از طرف دیگر رفتار انسانی در سالهای اخیر كشف شده است كه ریشه در درون آدمی و مسائل ژنتیكی دارد. عوامل روانشناختی پیامدهای جدی برر وی رفتار انسانها بخصوص در نحوه تصمیم‌گیری بشر دارد. بنابراین محیط روانشناختی در سیاست خارجی از عواملی همچون ادراك، تصویر ذهنی، فرضیات و انتظارات تصمیم‌گیر از تعامل با جهان تشكیل می‌شود.

۱۶.تامدتی پیش تصور می‌گردید كه سیاست خارجی امری حكومتی و دولتی است و افراد در طراحی و اجرای آن نقش تأثیرگذار ندارند، اما پس از توسعه علوم روانشناختی و بخصوص روانشناسی سیاسی اكنون دانشمندان بر این عقیده‌اند كه افراد تصمیم‌گیر در سیاست خارجی نقش اساسی در این پروسه دارند. گرچه روشن است كه كشورها به عنوان واحد‌های سیاسی همچنان مهمترین بازیگران صحنه بین‌المللی هستند، ولی در واقع این افراد عالی رتبه نظام‌های سیاسی هستند كه از جانب كشورها تصمیم می‌گیرند .

۱۷.رفتارشناسی معرفتی به معنای آن است كه انسان به محیط خود از طریق خودآگاهی كه خود درك او از مسائل در پرتو دانایی قبلی اوست، به واكنش می‌پردازد. معرفت و یا شناخت، به معنای پروسه ذهنی دانستن، یادگیری و درك امور است. بنابراین مطالعات مربوط به شناخت به موضوعاتی همچون تصویر ذهنی و راه‌هایی كه این تصویر ساخته می‌شود، اصلاح می‌شود، عمل می‌كند و بر رفتار انسان تسلط دارد.

نویسنده:عباس ملكی

پانوشت‌ها:

- Paradigms

- State- centric

- Multi- centric

- Global- centric

- Rosenau, James N. & Mary Durfee; Thinking Theory Thoroughly- Coherent Approaches to an Incoherent World; Oxford: Westview Press, ۱۹۹۵.

- Systemic Approach

- مورگنتا،‌هانس، سیاست میان ملتها، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران: مركز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۹

- Waltz, Kenneth N; Theories of International Politics; New York: McGraw- Hill, ۱۹۷۹.

- Nation- State

- Sylvan, D. A. & J. F. Voss; Problem Representation in Foreign Policy Decision Making; Cambridge: Cambridge University Press, ۱۹۹۸, p. ۵

- Behavorialism

- Interdependence

- Josef Nye

- Susan Strange

- Belief Systems

- Baharcicek, Abdulghadir; "Psychological Environment of Foreign Policy Making"; Turkish Foreign Policy Quarterly; Vol. ۲۶, November ۲۰۰۱, Pp. ۱- ۶.

- Holsti, K. J.; International Politics: A Framework for Analysis; New Jersey: Prentice- Hall International, ۱۹۸۲.

- Jack C. Plano & Roy Olton, The International Relations Dictionary, Forth Edition, New York: Longman, ۱۹۸۸.

- Frankle, Joseph; National Interest; New York: Pall Mall Press, ۱۹۷۰.

- Rosenau, James (ed); International Politics and Foreign Policy, Glencoe, Ill., ۱۹۶۱. P. ۷۸.

- آلیسون (۱۳۶۴)، ص. ۶۲.

- Morgenthau, Hans; Politics Among Nations; ۴th edition, New York: ۱۹۷۰, P. ۱۸۵.

-Cottam, Martha L.; Foreign Policy Decision Making: The Influence of Cognition; Boulder: Westview Press, ۱۹۸۶, P. ۵۰.

- Allen, David; "The Context of Foreign Policy Systems: The Contemporary International Environment"; Michael Clarke & Brian White (eds), Understanding Foreign Policy: The Foreign Policy System Approach, New York: Edward Elgar, ۱۹۸۹, Pp. ۶۰- ۸۳.

- Farrands, Christopher, "The Context of Foreign Policy Systems: Environment and Structure", Michael Clarke & Brian White (eds), Understanding Foreign Policy: The Foreign Policy System Approach, New York: Edward Elgar, ۱۹۸۹, Pp. ۸۴- ۱۰۸.

- Plano (۱۹۹۸), P. ۸۹.

- Cognitive Behaviorism

- Frankel, Joseph, "Towards a Decision Making Model in Foreign Policy"; Political Studies, Vol. ۷, No. ۱, ۱۹۵۹, Pp. ۱- ۱۱.

- Vogler, John; Perspectives on the Foreign Policy Systems: Psychological Approaches", Michael Clarke & Brian White (eds), Understanding Foreign Policy: The Foreign Policy System Approach, New York: Edward Elgar, ۱۹۸۹, Pp. ۱۳۵- ۱۶۲.

-Bilton, Tony, Kevin Bonnet; Introductory Sociology; Second Edition London: McMillan, ۱۹۸۷.

- Jervis, Robert, "Hypotheses on Misperception", World Politics, Vol. ۲۰, No. ۳, pp. ۴۵۴- ۴۷۹.

- Idiosyncratic Characteristics

- Hopple, Gerald W.; Political Psychology and Biopolitics: Assessing and Predicting Elite Behavior in Foreign Policy Crises; Boulder: Westview Press, ۱۹۸۰, Pp. ۱۱۷- ۱۵۷.

- Groupthink

- Vogler (۱۹۸۹), P. ۱۴۵.

- Geva, Nehemia & J. Mark Skorick; "Information Inconsistency and the Cognitive Algebra of Foreign Policy Decision Making", International Interactions; Vol. ۲۵, No.۴, ۱۹۹۹, Pp. ۳۳۳- ۳۶۲.

- Wolfe, James H. & Theodore Couloumis; Introduction to International Relations: Power and Justice; New Jersey: Prentice- Hall, ۱۹۹۰, P. ۴۳۰.

- Cecil, V. Crabb, Jr.; American Foreign Policy in the Nuclear Age; New York: Harper & Row, ۱۹۷۲, P. ۱.

-Jervis, Robert; Perception and Misperception in International Politics; Princeton: Princeton University Press, ۱۹۷۶.

-Fiske, Susan T. & Shelley E. Taylor; Social Cognition; New York: McGraw- Hill, ۱۹۹۱.

-Geva (۱۹۹۹), P_. ۳۳۴.

- مورگنتا،‌هانس، سیاست میان ملتها، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران:موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۴، ص. ۱۹۷.

- National Character

- National Morale

- مورگنتا (۱۳۷۴)، ص. ۲۴۶.

- آلیسن، گراهام، شیوه‌های تصمیم گیری در سیاست خارجی: تفسیری بر بحران موشكی كوبا، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، صص. ۲۶۶- ۲۸۷.

- ذوقی، ایرج، "عوامل موثر بر سیاست خارجی ایران"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، تهران: مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، سال اول، شماره ۱، ۱۳۷۸، ص. ۱۰۶.

-Rosenau, James; The Scientific Study of Foreign Policy; New York: Free Press, ۱۹۷۱, Pp. ۹۵- ۱۵۰.

-Programmed Decisions

- Daft, ۲۰۰۲, P. ۴۰۱

- Cecil (۱۹۷۲), Pp. ۱۱۴- ۲۳.

-Stage Dimension

-Basic Decision

-Sequential Decision

-Initiative Decisions

-Response Decisions

- خوشوقت (۱۳۷۵)، صص. ۲۶۱- ۲۶۳.

- Kaarbo, Juliet; "Prime Minister Leadership Styles in Foreign Policy Decision Making: A Framework for Research", Political psychology; Vol. ۱۸, No. ۳, ۱۹۹۷, Pp. ۵۵۳- ۸۱.

- Kaarbo (۱۹۹۷), P. ۵۶۰.

- Greenstein, F. I.; Personality and Politics: Problems of evidence, inference and conceptualization; Chicago: Markham, ۱۹۶۹P. ۴۶.

- Hermann, M. G. & j. T. Preston; "Presidents, advisors, and foreign Policy: The effects of leadership style on executive arrangements"; Political Psychology; Vol. ۱۵, ۱۹۹۴, Pp. ۷۵- ۹۶.

- در مورد رهبری سازمانی بنگرید به

- Etzioni, Amitai; Modern Organizations; New Delhi: Prentice- Hall of India, ۱۹۹۳, Ch. ۶.

- Davar, Rustam S.; Creative Leadership: The People Oriented Task Approach; New Delhi: UBSPD, ۱۹۹۳.

- Pucik, Vladimir, Noel M. Tichy &Carole K. Barnett; Globalizing Management: Creating and Leading The Competitive Organization; New York: John Wiley, ۱۹۹۲.

- در حقیقت تئوری Vertical Dyad Linkage (VDL) به این گروه ingroup و یا cadre می‌گوید.

- Dansereau, F., G. Graen & W. J. Haga; "A Vertical dyad linkage approach to leadership within formal organizations; Organizational Behavior and Human Performance, No. ۱۳, ۱۹۷۵, pp. ۴۶- ۷۸.

- Jentleson, Bruce W.; "Discrepant Responses to Falling Dictators: President Belief Systems and The Mediating Effects of the Senior Advisory Process"; Political Psychology; Vol. ۱۱, No. ۲, ۱۹۹۰, Pp. ۳۵۳- ۳۸۴.

- Link, Michael W. & Betty Glad; "Exploring the Psycho political Dynamics of Advisory Relations: The Carter Administration۰۳۹;s Crises of Confidence"; Political Psychology; Vol. ۱۵, No. ۳; Pp. ۴۶۱- ۴۸۰.

- برای مطالعه اهمیت ایران در جهان معاصر بنگرید:

- گراهام فولر، ا?ران، قبله عالم، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مركز، ۱۳۶۵.

- Maleki, Abbas; "Who determines the Iran۰۳۹;s Boundaries in the Caspian Sea", delivered in "Symposium on Modern Boundaries of Iran: The Problems and Practices of Iranian Boundaries"; School of Oriental and African Studies (SOAS), University of London; London, October ۹ & ۱۰, ۲۰۰۲.

- در ۲۵ اسفند ماه ۱۳۸۱، آیت الله خامنه ای، رهبر انقلاب، اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام در دوره جدید را منصوب نمودند.

- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۱۵۲

- اصل ۲ بند ج

- اصل ۲

- اصل۳

- اصل ۳

- اصل ۱۵۲

- اصل ۲ بند ج

- اصل ۱۵۲

- اصل ۳ بند ۵

- اصل ۳ بند ۱۱

- اصل ۴۳ بند۸