سرچشمه های نور

استاد مطهری ره در بهمن ماه ۱۲۹۳ در فریمان خراسان دیده به جهان گشودند و در دوازده سالگی به حوزه علمیه مشهد و در سال ۱۳۱۶ عازم حوزه علمیه قم شدند

استاد مطهری‌(ره) در بهمن ماه ۱۲۹۳ در فریمان خراسان دیده به جهان گشودند و در دوازده سالگی به حوزه علمیه مشهد و در سال ۱۳۱۶ عازم حوزه علمیه قم شدند.در دوره پانزده ساله اقامت خود در قم، در درس فقه و اصول از محضر مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی و به مدت دوازده سال، در فلسفه ملاصدرا، عرفان، اخلاق و اصول از محضر حضرت امام خمینی(ره) و در فلسفه، الهیات، شفای بوعلی و دروس دیگری از مرحوم علامه سیدمحمد حسین طباطبایی بهره‌ها بردند.

قبل از هجرت آیت‌الله‌ بروجردی به قم نیز استاد مطهری گاهی به بروجرد می‌رفتند و از محضر ایشان بهره می‌بردند. استاد در مبحث اخلاق و عرفان از محضر مرحوم آیت‌الله سیدمحمد بهجت و در فقه از آیت‌الله سید محقق داماد كسب فیض كردند. استاد از سال ۱۳۴۱ (‌آغاز نهضت امام خمینی(ره) ) به‌طور فعال در كنار امام بود به طوری‌كه می‌توان سازماندهی قیام ۱۵ خرداد در تهران و هماهنگی آن با رهبری امام را، مرهون تلاش او دانست.

پس از تبعید امام خمینی(ره) به خارج از كشور، مسوولیت استاد مطهری و یارانش سنگین‌تر شد. از مهم‌ترین خدمات استاد در طول حیات پر خیر و بركتش، ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی از طریق تدریس، سخنرانی و تالیف كتب ارزشمندی در این باره بود. او در «آزادی معنوی» شخصیت معنوی خویش را به خوانندگان عرضه می‌دارد و آنان را گام‌به‌گام به سوی خودسازی و تقوی حركت می‌دهد. منشوری با جلوه‌هایی از عبادت، دعا، هجرت، جهاد، بزرگی و بزرگواری روح و در واقع سلوكی معنوی را تبیین می‌نماید. استاد مطهری زبان قرآن، مخاطب‌های قرآن، عقل از دیدگاه قرآن و تفسیر آیاتی از سوره حمد، بقره، انفال، توبه، نور، زخرف و دخان و..... را در «مجموعه آشنایی با قرآن» با بیانی شیوا و جلوه‌ای نوین ارائه می‌دهد.

ایراد مباحثی در حسینیه ارشاد، مشتمل بر اقبال و احیای فكر دین، تفكر دیروز و امروز مسلمین درباره میزان تاثیر عمل در سعادت انسان، تفكر زنده و تفكر مرده، تفكر اسلامی درباره ترك دنیا، فلسفه زهد در تفكر اسلامی در «احیای تفكر اسلامی» گردآوری و تدوین می‌شود. استاد چگونگی انطباق قوانین اسلامی با شرایط مختلف زمانی از راه مكانیسم‌هایی كه در خود اسلام پیش‌بینی شده را با زبان سلیس خود در «اسلام و نیازهای زمان» موضوعات، علت مقتضیات زمان، اخباری‌گری، اجتهاد و تفقه در دین، قاعده ملازمه، مساله نسخ و خاتمیت و مقام عقل را در «استنباط احكام اسلامی، جامعه، تاریخ از نظر قرآن» مورد بحث و بررسی قرار داد.

«امامت و رهبری» از موضوعات ناب بود كه مورد نگاه نافذ او قرار گرفت و شش سخنرانی را بدان اختصاص داد آنچنان كه از مجموعه «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» بر‌می‌آید استاد قصد داشتند كتابی تحت این عنوان به رشته تحریر درآورند ولی افسوس كه منافقان این فرصت را از آن متفكر گرانقدر گرفتند و به تعبیر امام بزرگوار «همگان را از ثمرات ارزشمند او محروم نمودند». ولی با این همه مجموعه «امامت و رهبری» همچون سایر آثار ارزشمندش حاوی نكات بدیع، بیانی شیوا و محتوایی غنی است.

استاد چرایی علل عدم غروب خورشید دین را به همراه موضوع غیب و مددهای غیبی در مجموعه «امدادهای غیبی در زندگی بشر» تبیین می‌نماید. در این گفتار مساله مهم مهدویت در اسلام، ظهور منجی و مصلح جهانی به مثابه یك ضرورت حتمی برای بشریت را با گفتاری از «مدیریت و رهبری در اسلام» مورد تجلیل قرار می‌دهد.

استاد شهید مطهری برای آنكه تبیین كند كه اسلام یك دین جامع و انسان اسلامی، انسانی است چند بعدی كه همه دستورات این مكتب الهی را یكجا عمل می‌كند و نیز برای آنكه جوانان مسلمان را از نگرش یك بعدی به اسلام مصون بدارد «انسان كامل» را معرفی می‌نمایند كه البته نظر سایر مكاتب درباره انسان كامل نیز، از جمله مكتب سوسیالیسم، مكتب اگزیستانسیالیسم، مكتب عرفان، مكتب عقل و.... را نیز مورد بررسی قرار می‌دهد.

مساله انسان و سرنوشت و قضا و قدر جزو مسائل فلسفی است و اگر بنا باشد در ردیف واقعی خود قرار گیرد باید آن را در فلسفه در میان مسائل فلسفی جست‌و‌جو كرد ولی «رساله انسان و سرنوشت» از ردیف اصلی خود خارج شده است و این مقوله در این رساله تحت عنوان «بحث‌هایی از علل انحطاط مسلمین» واقع شده است آنچه عامل پیوند مباحث گوناگون است تحقق در اثرات مثبت و منفی این امور در ترقی و انحطاط اجتماعی اسلام است.

استاد در راستای رسالت تنویر افكار، سخنرانی‌هایی را از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۱ ایراد می‌فرمایند كه حاصل آن بیست سخنرانی است كه با عنوان بیست گفتار به چاپ رسیده است. همچنین پانزده سخنرانی از استاد شهید مطهری با عنوان پانزده گفتار با در زمان‌ها و مكان‌های مختلف و از سنخ ده گفتار و بیست گفتار با موضوعاتی چون نفاق، روابط بین‌الملل اسلامی، لزوم تعظیم شعائر اسلام، نهضت آزادیبخش اسلام و اسلام و نیازهای جهان امروز را به تحلیل و تبیین می‌نشیند.

موضوعاتی چون آزادی تفكر و عقیده، ماهیت و عوامل انقلاب اسلامی، نسبت جمهوری اسلامی با دموكراسی، معنویت در انقلاب اسلامی و روحانیت و انقلاب اسلامی در قالب یادداشت‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه استاد شهید مجموعه گرانقدر «پیرامون انقلاب اسلامی» را تشكیل می‌دهد. كتاب جمهوری اسلامی مجموعه‌ای است متشكل از مصاحبه استاد گرانقدر دو هفته قبل از شهادت ایشان و مباحثی چون وظایف حوزه علمیه، نقش بانوان در تاریخ معاصر و نقش زن در جمهوری اسلامی كه به علت ترور خائنانه ایشان ناقص ماند.

مساله توحید، تبیین راه‌های اثبات وجود خدا و پاسخ به شبهه‌های سازگاری اصل تكامل با توحید و مساله شرور و بدی‌ها و بی‌نظمی‌ها در كار عالم از شاخصه‌های ممتاز كتاب «توحید» استاد مطهری را تشكیل می‌دهد.

كتاب «جاذبه و دافعه» علی‌(ع) نیز مجموعه چهار سخنرانی استاد است كه از كلیات جذب و دفع به عموم و جاذبه و دافعه انسان‌ها به طور خصوص شروع شده و با طرح جاذبه علی(ع) و فلسفه و فایده و اثر آن قوام گرفته است. حماسه حسینی، تحریفات عاشورا، ماهیت قیام حسینی، تحلیل واقعه عاشورا، شعارهای عاشورا، امر به معروف و نهی از منكر در نهضت حسینی، عنصر تبلیغ در نهضت حسینی و تبلیغ در اسلام، مجموعه «گرانسنگ» حماسه حسینی را تشكیل می‌دهد.

رساله خاتمیت استاد مطهری مشتمل است بر مباحثی چون خاتمیت در قرآن و حدیث، علم و عقل جانشین نبوت تبلیغی و فلسفه ختم نبوت تشریعی، تعلیم اسلام و هدف‌های پایان‌ناپذیر، جبر تاریخ و جاویدماندن اسلام و نقش علما در دین خاتم و صفات علمای جانشین انبیاء غیرمشرع، اركان خاتمیت و.... مجموعه‌ای است كه جهت‌گیری اسلام را در زمان نبود نبی و فلسفه ختم نبوت تحلیل و بررسی می‌كند.

پاسخ استاد شهید به پرسش آیا چگونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد و اینكه دین اسلام هنگام ورود به ایران چه تحولات و دگرگونی‌هایی را در میهن ما به وجود آورد و اینكه ایرانیان چه نقش و سهمی در نشر و بسط تعالیم اسلام داشته‌اند و انگیزه آنان چه بوده است، كتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» را تشكیل می‌دهد كه استاد خود نیز می‌گویند: «مسائل مشترك اسلام و ایران هم برای اسلام افتخارآمیز است هم برای ایران» ابعاد عرفانی شخصیت استاد شهید مطهری با نكته سنجی و دقت وافر در پنج كنفرانس غنی با عنوان عرفان حافظ نشان داده شده است و حاشیه‌های استاد بر دیوان حافظ نیز كتاب آینه جام را تشكیل می‌دهد.

استاد مطهری در رساله «فلسفه اخلاق» به تبیین اخلاق اسلامی و اخلاق كمونیستی و مساله خودی در اخلاق و معیار فعل اخلاقی مورد بحث و بررسی قرار داده است.

استاد قیام و انقلاب مهدی علیه‌السلام را با تبیین مساله مهدویت یا اندیشه پیروزی نهایی حق بر باطل در گستره تاریخ از دیدگاه قرآن در مقایسه با تئوری‌هایی كه تاریخ را تحلیل مادی كرده‌اند را در رساله قیام انقلاب مهدی(ع) مورد بحث و كنكاش قرار داده است.

در كلیات علوم اسلامی ۱، ۲ و۳ به مباحثی چون منطق و فلسفه و تحلیل تاریخ فلسفه و به طور كلی تفكر در فرهنگ اسلامی و كلام و عرفان عملی و نظری، حكمت عملی و نظری و علم اصول و غیره پرداخته می‌شود.

استاد تاریخچه حجاب و قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و مباحث مربوط به علل پیدایش حجاب در میان اقوام و ملل و تبیین پوشش در اسلام از ابعاد مختلف را در كتاب «مساله حجاب» و بحث ربای بانك و بیمه را در كتاب «مساله ربا و بانك» به‌خوبی تبیین كرده است.

استاد شهید در مجموعه گرانسنگ «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» مقوله‌هایی چون انسان و ایمان، جهان‌بینی توحیدی، وحی و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ و زندگی جاوید یا حیات اخروی را به نحو بدیع و ژرفی مورد امعان نظر قرار داده‌اند و در كتاب «نبوت» به سبك ابتكاری خاصی، راه‌های اثبات نبوت، وحی، معجزه و اعجاز قرآن و ماهیت وحی و معجزه به تفصیل سخن گفته‌اند. استاد شهید طی سال‌های ۴۵ تا ۴۶ در مجله «زن روز» تحت عنوان «زن در حقوق اسلامی» مقالاتی را تدوین و با عنوان رساله «نظام حقوق زن در اسلام» منتشر شده است. او مباحثی چون نظری به اقتصاد اسلامی و اقتصاد سالم، تعریف اقتصاد و مفاهیم اقتصادی چون مالكیت، بحث ارزش، ارزش اضافی، سرمایه‌داری و سوسیالیسم از دیدگاه اسلام، رساله‌های اقتصادی، مالكیت زمین از نظر اسلام، انفال، مساله ارث و... را در كتاب «نظری به نظام اقتصادی اسلام» تدوین و ارائه نموده است.

شهید مطهری ضمن نقدی بر ماركسیسم به «بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر» می‌پردازند. ایشان ضمن مروری گذرا بر جنبش‌های اصلاح‌طلبانه صد ساله اخیر واژه اصلاح در فرهنگ اسلامی و مفهوم اصلاح‌طلبی در این فرهنگ انسان‌ساز را مورد بررسی قرار می‌دهد.

استاد، آفات نهضت‌های اصلاح‌طلبانه را در نفوذ اندیشه‌های بیگانه، تجددگرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت، رخنه فرصت طلبان، ابهام طرح‌های آینده و عدم خلوص می‌دانند. استاد شهید مطهری مباحث غنی و ارزشمند و بدیعی را در رساله‌های دیگری چون جهاد، حج، حق و باطل، حكمت‌ها و اندرزها، عدل الهی، داستان راستان، سیری در سیره نبوی، سیری در نهج‌‌البلاغه، شرح منظومه نیز ارائه می‌فرمایند و بدین ترتیب نیز ارائه ایدئولوژی اصیل اسلامی را كامل و كامل‌تر می‌سازد.

گرچه ارتباط استاد مطهری با امام خمینی(ره) پس از تبعید ایشان از ایران، به وسیله نامه و.... استمرار داشته است، ولی در سال ۱۳۵۵ موفق شدند مسافرتی به نجف اشرف نموده و ضمن دیدار با امام خمینی‌(‌ره‌) درباره مسائل مهم نهضت و حوزه‌های علمیه با ایشان مشورت نمایند. ایشان پس از شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی‌(ره) و آغاز دوره جدید نهضت اسلامی به طور تمام وقت در خدمت نهضت قرار گرفت و در تمام مراحل تكوینی آن نقش اساسی ایفا نمود. شهید مطهری هنگام بازگشت امام به ایران، مسوولیت كمیته استقبال از امام را شخصا به عهده گرفت و تا پیروزی انقلاب و پس از آن در كنار امام و به عنوان مشاوری دلسوز و مورد اعتماد برای ایشان بود. تا اینكه در ساعت ۲۲:۲۰ دقیقه روز سه‌شنبه مورخ یازدهم اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۵۸ در تاریكی شب در حالی‌كه از یكی از جلسات فكری سیاسی خارج شده بود با گلوله گروه نادان و جنایتكار فرقان به شهادت رسید و امام و امت اسلامی را در حالی‌كه امیدها به آن بزرگمرد بسته بودند در ماتمی عظیم فرو برد.

سلام و درود خدا بر روح پاك و مطهرش.

علیرضاجدایی