لوح های تخت جمشید

تخت جمشید یا پرسپولیس, پایتخت باستانی پادشاهان هخامنشی ایران ۵۵۸ ۳۳۰ق م , واقع در حدود شمال شرقی شهر شیراز, در زمان داریوش اول حکومت ۵۲۱ ۴۸۵ق م و جانشینانش بنا شد, و در ۳۳۰ق م در حمله اسکندر مقدونی غارت و ویران شد ۵ ج ۱۴, ص ۱۰۵

تخت جمشید یا پرسپولیس، پایتخت باستانی پادشاهان هخامنشی ایران (۵۵۸-۳۳۰ق.م.)، واقع در حدود شمال شرقی شهر شیراز، در زمان داریوش اول (حکومت ۵۲۱-۴۸۵ق.م.) و جانشینانش بنا شد، و در ۳۳۰ق.م. در حمله اسکندر مقدونی غارت و ویران شد (:۵ ج ۱۴، ص ۱۰۵).

نخستین حفاری مدرن تخت جمشید در ۱۳۱۰ش. (۱۹۳۱م.) توسط ارنست هرتسفلد تحت نظارت مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو (:۳ ۷۹۵) منجر به کشف گل‌نوشته‌ها یا لوح‌هایی شد که اکنون در مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو، و موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. تعدادی از این لوح‌ها را جورج کامرون و ریچارد هَلیک، استادان دانشگاه شیکاگو خوانده و ترجمه کرده‌اند و تعدادی که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند توسط عبدالمجید ارفعی خوانده و ترجمه شده است.

لوح‌های تخت جمشید در دو محل یافت شده‌اند، یکی از محلی که به خزانه تخت جمشید معروف است، و دیگری از برج و بارو یا استحکامات آن (۱).

عمارت خزانه که در بخش جنوب شرقی صفه تخت جمشید قرار دارد، طی سه مرحله متوالی ساخته شده است. از این محل علاوه بر حفظ مخازن شاهی، به‌عنوان مرکز امور اداری تخت‌جمشید نیز استفاده می‌شد (:۲ ج ۱، ص ۴۰، ۱۹۶). در تمام عمارت خزانه فقط دو حیاط و ایوان‌های آن نور کافی داشته و امور اداری در این محل صورت می‌گرفته است. در اینجا خزانه‌دار که به فارسی باستان "گنزا بارا"[۱] نامیده می‌شد، با کارمندان خود اشیای ورودی را دریافت و آنها را تطبیق داده و علامت‌گذاری کرده و مهر می‌زدند. می‌توان تصور کرد پیش از آنکه این اشیا توسط باربران و زیرنظر نگهبانان به محل مخصوص خود حمل شود توسط دبیران و مستوفیان فهرستی از آنها برداشته می‌شد (:۲ ج ۱، ص ۱۶۸).

از خزانه حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰ لوح به خط میخی و زبان عیلامی، یک مورد به زبان اکّدی، و یک لوح نیز به زبان بابلی یافت شده است. این لوح‌ها تعدادی سالم و تعدادی شکسته شده‌اند. نگارش آنها از بیستمین سال سلطنت داریوش اول تا هفتمین سال سلطنت اردشیر اول (۴۶۴-۴۲۴ق.م.) است (۱؛ :۲ ج ۱، ص ۱۷۰) .

از بارو یا استحکامات در حدود ۰۰۰,۳۰ قطعه لوح به خط میخی و زبان عیلامی یافت شده که غالبآ مربوط به پرداخت‌های غیرنقدی به کارگران ساختمان بوده است. (:۲ ج ۱، ص ۴۰) همه این لوح‌ها کامل نیستند. برخی شکسته، برخی نانوشته، و برخی فقط مهر خورده‌اند؛ زمان نگارش آنها سال ۱۳ تا ۲۸ حکومت داریوش اول است.

به‌طور کلی لوح‌های تخت‌جمشید، رسید دریافت‌ها و پرداخت‌ها هستند. تفاوت اصلی لوح‌های بارو و خزانه در شیوه پرداخت‌هاست؛ در گل‌نوشته‌های بارو همیشه پرداخت به‌صورت کالا بوده، ولی در گل‌نوشته‌های خزانه به‌جای تمام یا قسمتی از مواجب کارگران نقره پرداخت می‌شده است (۱).

متن‌های خزانه به دو صورت نوشته شده‌اند یا به‌صورت نامه، که دستور فرد مافوق یا بالاتر به پایین‌تر برای پرداخت حقوق است؛ و یا به‌صورت یادداشت، که نحوه شروع متن آن با نامه فرق دارد.

متن‌های بارو شامل موضوعات زیر می‌شود: جابه‌جایی کالا؛ تحویل کالا؛ رسید کلی؛ کنار گذاشتن شیء یا کالایی برای مصرف سال بعد (مثل بذر)؛ پرداخت حقوق به سران حکومتی؛ تعویض شیئی با شیئی دیگر؛ دریافتی‌های شاه و خاندان او از طریق شخص واسطه؛ پرداخت حقوق به افراد برای اجرای مراسم مذهبی (بیشتر به مغ‌ها)؛ پرداخت حقوق کارگران به‌صورت ماهانه یا سالانه؛ پرداخت‌های ویژه (علاوه بر مستمری)؛ مواجب ویژه کارگران زن زائو (برای فرزند پسر دو برابر دختر می‌پرداختند)؛ مواجب روزمزدها (کارگران حرفه‌ای در مکانی موقت)؛ مواجب مسافران دولتی (بیشتر بین شهرهای تخت‌جمشید و شوش و سایر شهرها)؛ دریافتی‌های غیرمشخص؛ پرداخت جیره حیوانات (اسب، شتر، و ماکیان) که به‌صورت ماهانه به مسئولان آنها پرداخت می‌شده؛ پرداخت ویژه برای حیوانات؛ پرداخت جیره حیوانات در سفر که به کاروان سالار یا سوارکار پرداخت می‌شده است؛ نامه‌ها، که می‌توانند شامل تمام موارد بالا باشند؛ برچسب‌ها، که دارای یک اسم یا دو تا چهار کلمه هستند و کوچک‌ترین آنها به اندازه پشت ناخن است که یک اسم روی آن نوشته شده و با یک نخ که از سوراخ آنها می‌گذشته به جلوی گل نوشته یا لوح مربوط وصل می‌شده‌اند؛ دفتر روزنامه یا کتیبه‌هایی که پرداخت‌های یک سال در آنها ثبت می‌شده؛ و دفتر کل یا گزارش‌های سالانه یک محل.

در متن‌های خزانه و بارو تعداد زیادی نام وجود دارد از جمله: اسم‌های خدایان، ماه‌های ایرانی و عیلامی، و اسامی شهرها. گفته می‌شود نام ۷۰۰ شهر و کشور که بیشتر در ایالت پارس هستند، در این لوح‌ها آمده است (۱).

تقریبآ همه لوح‌ها استوانه‌ای، مخروطی، یا مستطیل هستند و لبه سمت چپ بیشتر آنها صاف است و در دو طرف سوراخی دارند که از آنها نخ عبور می‌کرده است (:۴ ۷۷؛ :۷ ج ۲، ص ۴).

وجود هزاران گل‌نوشته در تخت‌جمشید روایات مورخان یونانی را تأیید می‌کند. به گفته کتزیاس، مورخ و پزشک یونانی، در دوره هخامنشی محل‌های مخصوصی برای ثبت و ضبط کتاب سال یا سالنامه اداری وجود داشته است. همچنین به گفته هرودوت، پلوتارخ، و دیودوروس، پادشاهان هخامنشی منشیان مخصوصی برای ثبت وقایع روزانه و اتفاقات تاریخی داشته‌اند و حاصل کار آنها را در ساختمان‌های مناسب نگهداری می‌کرده‌اند. دیودوروس سیکولوس می‌نویسد: کتزیاس سالنامه اداری را در کتابخانه سلطنتی اردشیر دوم (حکومت ۴۰۴-۳۵۹ق.م.) دیده و کتاب خودش را با مطالعه آن تألیف کرده است.

اما محل نگهداری کتاب‌های علمی، فلسفی، و مذهبی، احتمالا در جای دیگری بوده است. در کتاب‌های مورخان از جمله ابن ندیم و حمزه اصفهانی و نیز روایات زرتشتی به چنین محلی اشاره شده است، مانند دژنبشت (محل نگهداری اسناد مکتوب) در استخر، و مخصوصآ ذکر شده، اوستا و زند (کتاب دینی زردشتیان) که بر روی دوازده هزار پوست گاو و به خط نور نوشته شده بود در آنجا نگهداری می‌شده است. همچنین مورخان یونانی، رومی، و اسلامی بیان کرده‌اند که اسکندر بعد از سوزاندن تخت جمشید دستور داده بود که کتاب‌های مربوط به پزشکی و شیمی و نجوم و تاریخ به یونان حمل شود و بعد از ترجمه به یونانی، در آب انداخته و نابود کردند (:۶ ۷۹-۸۱).

مسعود بهمن آبادی

مآخذ:

۱) ارفعی، عبدالمجید. گنجینه ایران باستان، تهران. مصاحبه. ۳۰ فروردین ۱۳۷۸؛

۲) اشمیت، اریش ف. تخت‌جمشید. ج :۱ بناها، نقش‌ها، نبشته‌ها. پردازنده کتاب هرمز وحید. ]تهران[: فرانکلین؛ امیرکبیر، ؛۱۳۴۲

۳) The Cambridge History of Iran. Vol ۲: the Median and Achaemenian Periods. Edited by Ilya Gershevitch. Cambridge: Cambridge University Press, ۱۹۸۵;

۴) Hallock, Richard T. Persepolis Fortification Tablets. Chicago, Illinois: The University of Chicago Press, ۱۹۶۹

۵) "Persepolis". Encyclopaedia Britanica, Macropaedia. Vol ۱۴. P.۱۰۵;

۶) Sami,Ali. Persepolis (Takht-i-jamshid). Translated by Reverend R. Sharp and M.A Cantab. ۹th. ed. Shiraz: Musavi Printing Office, ۱۹۷۷;

۷) Schmidt, Erich F. Persepolis. Vol. ۲: Contents of the Treasury and other Discoveries. Chicago, Illinois: the University of Chicago Press, ۱۹۵۷.

احترام‌السادات حسینی

۱) Ganza bara