روایت چگونگی ساخت آرامگاه فردوسی

طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد اشعار کتیبه ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگ های نما انتقال داده شده ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید

این بنا با معماری خاصش که برگرفته از معماری هخامنشی است داستان خاص خودش را دارد و هم‌اکنون هم گاهی با اتفاقاتی نظیر خراب شدن چشم‌اندازش با تیرهای انتقال برق و غیره مطرح می‌شود.

نکته جالب در مورد این مقبره خراب شدن چند باره و تجدید بناهای متعدد است، چنانکه مشهور است، پیکر فردوسی را به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیک به دروازه شرقی رزان به خاک سپردند. مقبره او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته می‌شد.

۱۰۰ سال پس از مرگ فردوسی در سال ۵۱۰ هجری نظامی‌عروضی آرامگاه شاعر حماسه‌سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد و ۶۰۰ سال بعد هنگامی‌ که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نائل آمد. بعدها درسال ۱۳۰۲ ه‍. ق که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف‌الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست مقبره فردوسی به قرائن و آثار و علائمی در باغی درون توس تعیین شد و بنایی آجری بر آن ساخته شد.

بعد از جنگ جهانی اول که شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته‌ای بر سر خاک او مطرح شد. ملک‌الشعرا بهار که توس را زیارت کرده و تنها سکویی بی‌سقف و دیوار به‌ جای بنای آصف‌الدوله یافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته‌نامه نوبهار خود مقاله‌ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، کوشش‌هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود که آرامگاه شاعر بزرگ ملی به هزینه مردم و نه از بودجه دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه‌ای از مردم خواستند که اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت کنند.

در سال ۱۳۰۵ گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق آرامگاه و تهیه طرح آن از تهران به توس رفتند. آندره گدار، رئیس اداره باستان‌شناسی، مقبره را به شکل اهرام مصر طراحی کرده بود و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود ولی با مخالفت ذکاءالملک فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره‌ای به سبک ایرانی هخامنشی ساخته شود.

طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد. اشعار کتیبه‌ها به خط استاد عمادالکتاب نوشته شده و سپس بر سنگ‌های نما انتقال داده شده. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. برای تأمین کسری هزینه ۱۶۰هزار برگ بلیت بخت‌آزمایی ۱۰ ریالی چاپ و از طریق شعبه‌های بانک ملی ایران توزیع شده بود.

مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک کردند اما از آنجا که در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، به ویژه به سبب عدم محاسبه مقاومت خاک و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال‌های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست کرد. تعمیرات و مراقبت‌های ۳۰‌ساله هم کارگر نشد و به ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۳ بازسازی بنا با نظارت هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.

بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن کوچک‌تر و کم‌عمق‌تر و دارای دو ورودی کم‌عرض شرقی و غربی بود. بنای کنونی که سعی شده در ظاهر کاملا شبیه بنای پیشین باشد دارای۹۰۰ متر سطح زیربنا و ساخته شده از بتن ، سنگ و کاشی است. بخش فوقانی بنا که در اجرای اولیه توپر بود این بار میان‌تهی ساخته شد. سقف داخلی آن هم با کاشی‌کاری معرق و متأثر از عناصر تزئینی دوره هخامنشی و عصر فردوسی روکاری شد. دیوارهای آن هم تماماً با سنگ‌هایی از منطقه توس نماسازی شد. هیأت کلی بنا آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می‌کند.

مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی‌ مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می‌شود، در ۲۸ کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد