ترکیه ۵۵ دقیقه, ایران آمارهای سیا ه نما و سفیدنما

نگاه اجمالی به رفتار کتابخوانی مردم ترکیه

طبق آمار منتشرشده، سرانه مطالعه کتاب در کشور ترکیه حدودا ۵۵ دقیقه در روز است؛ رقمی که ترکیه را هم‌ردیف کشورهایی مثل هند، برزیل، مالزی و روسیه قرار می‌دهد (دسترسی به آمار دقیق سرانه مطالعه ایران چندان ساده نیست، چراکه آمار به‌شدت متفاوتی در این باره ارائه شده است.

برای نمونه، در سال ۸۷ علی‌اکبر اشعری، رییس کتابخانه ملی ایران، سرانه مطالعه را ۲ دقیقه، و در صورت افزودن مطالعه کتاب‌های درسی، ۶ دقیقه اعلام کرد و به سیاه‌نمایی متهم شد. در همان زمان محمد سالاری، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و مطالعات فرهنگی و کتابخوانی، آمار واقعی را ۱۲۰ دقیقه دانست. عددی که می‌شد آن‌را کاملا در جهت سفیدنمایی قلمداد کرد. در سال ۸۱ مرکز پژوهش‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سرانه مطالعه را ۷ دقیقه در روز اعلام کرد.

در سال ۸۸ شورای فرهنگ عمومی این رقم را اول ۱۸ دقیقه ، و سپس در آخرین اظهارنظر به ۷۹ دقیقه رساند). این نوشته به وضعیت کلی کتابخوانی در کشور ترکیه می‌پردازد. به این منظور ابتدا گزارشی که موسسه آمار ترکیه با پرسش‌گری از ۱۷۳۱۰ خانواده در اختیار عموم قرار داده مورد بررسی قرار می‌گیرد. این گزارش نشان می‌دهد که عموم پرسش‌شوندگان متفق‌القول بر این باورند که نرخ مطالعه و میزان خریداری کتاب در ترکیه نسبت به سایر کشورهای توسعه‌یافته در سطح پایین‌تری قرار دارد. دو تن از محققان ترک این گزارش را مورد بررسی قرار دادند. آنها اولا نسبت به مشکلاتی که ممکن است به‌واسطه نرخ پایین مطالعه کتاب در مسیر توسعه اجتماعی-اقتصادی و مدرنیزاسیون ایجاد شود، هشدار داده و سپس مشخص کردند که رابطه‌ای سیستماتیکی بین نیروهای اقتصادی اجتماعی و رفتار کتابخوانی مردم وجود دارد. در قسمت دوم با بهره‌گیری از آمار منتشرشده توسط وزارت فرهنگ ترکیه تحت عنوان «نقشه فرهنگ کتابخوانی ترکیه»، به گرایش‌ها و علایق مطالعاتی در ترکیه توجه می‌شود. قسمت کوچک پایانی به وضعیت کتاب‌های اینترنتی در ترکیه از زبان یکی از مدیران ارشد حوزه نشر در این کشور می‌پردازد.

● کتابخوانی و وضعیت اجتماعی در ترکیه

با گسترش تدریجی رسانه‌های تصویری و مطبوعات، میزان مطالعه کتاب در اوقات فراغت کاهش یافته است. سیاست‌گذاران این عرصه برای رفع این مشکل راه‌حل‌هایی را ارائه کرده‌اند که با توسل به آن‌ها می‌توان عادت به کتابخوانی را در سطح معقولی حفظ کرد. یکی از این راهکارها، به طور مشخص، تاکید بر اهمیت مطالعه برای دستیابی به کشوری فرهیخته است. مهم نیست که رسانه‌های تصویری تا چه حد گسترده‌اند، بلکه این نکته اهمیت دارد که این رسانه‌ها به هیچ‌وجه جای مطالعه کتاب را نمی‌گیرند. وانگهی، رشد فردی نیز مستلزم مطالعه است.

در ترکیه هم مثل سایر کشورها، مساله کتابخوانی بارها در برنامه‌های فرهنگی دولت لحاظ شده است، اما با این وجود، ترکیه در مقام کشوری رو به توسعه از لحاظ کتابخوانی پایین‌تر از سایر کشورهای صنعتی قرار دارد. با این حال، از دهه ۱۹۹۰ به بعد، نرخ مطالعه کتاب در این کشور سالانه به طور منظم افزایش داشته است. بر اساس داده‌های وزارت فرهنگ ترکیه، بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۴، حدودا ۱۵۰۶۰۱ عنوان کتاب (یعنی سالانه حدود ۱۰۷۵۰ کتاب جدید) منتشر شده است. بر طبق همین آمار در سال ۲۰۰۵ تقریبا ۲۰۰۰۰ شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب) جدید به کتاب‌ها اختصاص داده شده، رقمی که سالانه با رشدی ۲۰ درصدی مواجه می‌شود. بر اساس آمار یونسکو تعداد کتاب‌های منتشر شده در سال ۱۹۹۹ در انگلستان ۱۱۰۹۶۵ کتاب، در آلمان ۷۸۰۴۲ کتاب، در ایالات‌متحده ۶۸۱۷۵ کتاب، و در ترکیه ۲۹۲۰ کتاب است. در گزارش سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۹، ترکیه از نظر نرخ مطالعه، رتبه ۸۶ را در میان ۱۷۳ کشور کسب کرد.البته پایین بودن نرخ مطالعه در ترکیه به نسبت سایر کشورهای توسعه‌یافته جای تعجب ندارد. دلایل اقتصادی و فرهنگی عوامل تاثیرگذاری در این امر هستند. بر طبق آمار، ترک‌ها تنها می‌توانند ۵/۲ درصد درآمد خانواده را صرف مخارج فرهنگی کنند. از طرفی با افزایش قیمت کتاب، خرید این کالا اولویت کمتری می‌یابد.

نرخ پایین کتابخوانی در ترکیه را می‌توان از منظری دیگر، یعنی از چشم‌انداز فرهنگی نیز بررسی کرد. اندیشمندان و ناقدان حوزه رسانه‌های ارتباطی بر این باورند که سه مرحله مشخص در تاریخ رشد ارتباطات وجود دارد، این مراحل به ترتیب عبارتند از مرحله فرهنگ شفاهی، مرحله فرهنگ نوشتاری، و نهایتا مرحله فرهنگ بصری الکترونیک و انفورماتیک. بر طبق این آرا، جوامعی که روند صنعتی‌شدن در آنها پایان پذیرفته، طی یک دوره بلندمدت از این مراحل گذر کرده و آنها را درونی ساخته‌اند. اما کشورهایی مثل ترکیه این سه مرحله را بدون فاصله زمانی کافی یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته‌اند. از این رو، گذر به دوره بصری پیش از درونی‌کردن و از سرگذراندن کامل دوران نوشتاری حاصل شده است. این بدان معناست که تماشای تلویزیون به عنوان فعالیتی در اوقات فراغت، پیش از نضج گرفتن کامل فرهنگ مطالعه شکل گرفته و بنابراین فرهنگ کتابخوانی نتوانسته است آن‌طور که باید در لایه‌های مختلف جامعه نفوذ کند.

برخلاف باور فردگرایان و هوادارن فردی‌سازی، مصرف فرهنگی چندان به فرد وابسته نیست. بلکه محیط اجتماعی-فرهنگی افراد، عامل مهمی در تعیین مصرف فرهنگ است. به عقیده برخی از پژوهشگران، بین محیط اجتماعی-فرهنگی افراد و محصولات فرهنگی مصرفی آنان همتایی صریح و مشخصی برقرار است. بدین معنا که اعضای طبقات فراتر جامعه، محصولات فرهنگ فرهیخته را مصرف می‌کنند، حال آنکه اعضای طبقات فروتر، مصرف‌کنندگان فرهنگ عامه به شمار می‌آیند. از طرف دیگر، نتایج برخی تحقیقات، اعضای طبقات فراتر را همه‌چیزخواران فرهنگی معرفی کرده‌است.

وقتی ترکیه را از نظر لایه‌های فرهنگی و اجتماعی با دیگر کشورها مقایسه می‌کنیم، به تفاوت معناداری برمی‌خوریم، زیرا درآمد سرانه ملی در ترکیه حدود ۱۰۰۰۰ دلار است، در حالی‌که این رقم در کشورهای توسعه‌یافته به ۳۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ دلار می‌رسد. وانگهی، فرهنگ و فعالیت‌های هنری در کشورهای توسعه‌یافته در طول قرن‌ها میان لایه‌های اجتماعی این کشورها گسترش یافته است. تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای است بین کشورهایی که فرهنگ نوشتاری آنها به آغاز سده هفدهم بازمی‌گردد و ترکیه‌ای که تحصیل اجباری در آن حدود ۱۰۰ سال پیش شروع شده است.

قشربندی اجتماعی و مصرف فرهنگی به ویژه در حوزه هنرهای اجرایی، موسیقی، سینما و گالری‌ها به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است، اما در زمینه خرید کتاب و کتابخوانی این پژوهش‌ها کافی به نظر نمی‌رسند. با این حال، همین شمار اندک تحقیقات هم نشان از رابطه نزدیک عادت به کتابخوانی با میزان تحصیلات دارد. هرچه میزان تحصیلات بالاتر باشد، مطالعه کتاب به عادتی ریشه‌دارتر تبدیل می‌شود؛ انس و الفت با مطالعه به طور کلی، تمایل و علاقه افراد را به مطالعه کتاب در اوقات فراغت افزایش می‌دهد. علاوه بر این، عادت به مطالعه رابطه مشخصی با طبقه اجتماعی و میزان درآمد دارد. بر اساس تحقیقات انجام گرفته، میزان تحصیلات، درآمد و طبقه اجتماعی به ترتیب مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده در شکل‌گیری رفتار مطالعاتی هستند.

● نقشه فرهنگ کتابخوانی در ترکیه

وزارت فرهنگ ترکیه پژوهش جالب و گسترده‌ای را به منظور ترسیم خطوط کلی وضعیت مطالعه در این کشور صورت داده است. نتیجه این تحقیق تحت عنوان «نقشه فرهنگ کتابخوانی ترکیه» در دسترس قرار گرفته است. در این بررسی آمده است که فرهنگ مطالعه یکی از نشانه‌های مهم برای سنجش میزان پیشرفت کشورها است. اهمیت این پژوهش، تعیین وضعیت جاری کتابخوانی و نیز فراهم آوردن اهدافی تازه برای رشد فرهنگ مطالعاتی عنوان شده‌است. به گفته وزارت فرهنگ ترکیه، اهداف این تحقیق عبارتند از: ترسیم خطوط کلی مطالعه و تعیین گرایش‌های مطالعاتی در ترکیه؛ یافتن راه‌حل‌هایی برای ریشه‌کن کردن مشکلات و موانع مستقیم و غیرمستقیم در دسترسی به اطلاعات؛ سامان‌دهی افرد و سازمان‌های مرتبط با این پیشنهادها و راه‌حل‌ها؛ مشخص کردن درک جامعه از کتابخانه‌ها؛ افزایش و تنوع‌بخشیدن به کیفیت خدمات در کتابخانه‌ها؛ و ترسیم نقشه راه آینده.

«نقشه فرهنگ کتابخوانی ترکیه» با پرسش از ۶۲۱۲ نفر در ۲۶ استان تهیه شده‌است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد که ۸۳/۶۰ درصد پاسخ‌دهندگان زمان کافی برای مطالعه کتاب ندارند و از هر چهار نفر تنها یک نفر در هر مرتبه حداکثر ۳۰ دقیقه مطالعه می‌کند. ترک‌ها به طور متوسط سالانه تقریبا ۲/۷ کتاب می‌خوانند، که در این میان خوانندگان حرفه‌ای با میانگین مطالعه ۵/۱۴ کتاب در هر سال در صدر ایستاده‌اند. ادبیات، دین و آموزش موضوعات مورد علاقه هستند. علی‌رغم میزان پایین مطالعه، ۹/۸۲ درصد شرکت‌کنندگان کتاب می‌خرند؛ و ۷۷ درصد آنها با کتابخانه‌های عمومی آشنایی دارند. این آمار همچنان نشان می‌دهد که ۶/۸۴ درصد پاسخ‌دهندگان با این‌که قیمت کتاب را بالا می‌دانند اما علاقه‌ای به مطالعه کتاب‌های زیرزمینی و غیرمجاز ندارند. البته از آن‌جا که این تحقیق توسط وزارت فرهنگ انجام گرفته، بعید نیست که رقم مذکور به دلیل ترس از مجازات (احتمالی) برای مطالعه این دست کتاب‌ها باشد.

۵/۶۱ درصد گفته‌اند که مهم‌ترین معیار انتخاب کتاب برای آنها، توصیه دیگران است. ۶/۲۵ درصد نام کتاب، ۷/۲۳ درصد صفحه معرفی در روزنامه‌ها و مجلات، ۴/۱۴ درصد بازدید از کتابفروشی‌ها، ۳/۱۴ درصد شهرت نویسنده، ۲/۱۳ درصد طرح جلد کتاب، و تنها ۶/۳ درصد ناشر را معیار انتخاب کتاب دانسته‌اند. با وجود افزایش میزان استفاده از اینترنت، ۳/۸۲ درصد پاسخ‌دهندگان هنوز نوشته‌های چاپی از قبیل روزنامه، مجله و کتاب می‌خوانند. ۷/۸۵ درصد شرکت‌کنندگان کتاب‌های ترک زبان را می‌خوانند، و عمر سیف‌الدین، عایشه کولین و اورهان پاموک نویسندگانی هستند که آثار آنها بیشترین خواننده را دارد؛ داستایفسکی نیز پرطرفدارترین خواننده غیرترک‌زبان به شمار می‌آید. با این وجود، ۲/۸۴ درصد اظهار داشتند که آثار نویسنده خاصی را به طور منظم دنبال نمی‌کنند.

این تحقیق همچنان تفاوت‌های منطقه‌ای را در عادات کتابخوانی نشان می‌دهد. در استانبول و استان‌های شرقی بتلیس، حکاری، موش و وان اغلب مردم رمان‌های عاشقانه می‌خوانند، در حالی که در استان شمالی توکات، کتاب‌های پلیسی ارجحیت دارند. رمان‌های روان‌شناسانه در استان‌های جنوب شرقی باتمان، ماردین، سعرد و شرنخ پرطرفدار هستند.

● وضعیت کتاب‌های اینترنتی در ترکیه

در نمایشگاه کتاب لندن در سال ۲۰۱۳، ترکیه به عنوان بازار هدف شرکت داشت. در مجمعی که در ابتدای این رخداد فرهنگی برگزار شد، مهمت ایهان، مقام ارشد اجرایی و مدیر کل کتابفروشی‌های اینترنتی در ترکیه، درباره حوزه نشر در این کشور مطالبی را مطرح کرد. وی سرانه مطالعه کتاب در ترکیه را تقریبا با سرانه مطالعه کتاب در کشورهای برزیل، روسیه، چین و هند برابر دانست. ایهان گفت که هر ساله نزدیک به ۴۵۰۰۰ کتاب در ترکیه منتشر می‌شود که از این تعداد حدود ۲۰۰۰۰ عنوان به حوزه فرهنگ و ادبیات تعلق دارد.

او همچنین اشاره کرد که حدود ۱۸۰۰ بنگاه نشر کتاب در ترکیه فعالیت دارند. به گفته او صنعت کتاب‌های اینترنتی ۳ درصد حوزه نشر در این کشور را به خود اختصاص داده و فروش اینترنتی کتاب در این کشور سالانه با افزایش ۳۵ تا ۴۰ درصدی روبرو بوده است؛ اما از ۱۸۰۰ بنگاه نشر کتاب، تنها ۳۵۰ بنگاه فروش اینترنتی دارند و تنها ۶۰۰۰ کتاب اینترنتی در ترکیه در دسترس و قابل خریداری است.

علی سیاح

منابع:

BOOK READING AND SOCIAL STATUS IN TURKEY, Kemal Aydin, Tuncay Guloglu, in ECONOMICS AND MANAGEMENT: ۲۰۱۲.

TURKEY READING CULTURE MAP

سایت‌های اینترنتی: ,Hurriyet Daily News ,Today’s Zaman تابناک و سایت

تحلیلی سیماب.