منجی و نجات

در قرآن نیز كلمه نجات با همین لفظ برای رسولانی مانند نوح, لوط, شعیب, موسی وبرخی رسولان دیگر آمده است مانندنجات نوح از غرق شدن در آن طوفان بزرگی كه همه مردمان دیگر در آن نابود شدند

موضوع ظهور منجی در تاریخ ادیان بشری به ضرورت چیز دیگری به‌نام نجات بوده است. بنابراین شایسته می‌نماید تاپیش از طرح موضوع منجی ابتدا در باره خود نجات اندكی تامل كنیم.به تعبیر دیگر آنچه سبب شده است تا اندیشه ظهور منجی در ادیان شكل بگیرد درمانگی ،گرفتاری ، وبحران‌های خانمان براندازی بوده است كه تمامی موجودیت‌حیات مردمان را تهدید به نابودی می‌كرده است وتوده‌های مردم كه خود قادر به رفع آن بلایای بزرگ نبودند برای رهایی از آن، ظهور نجات دهنده‌ای را انتظار می‌كشیدند.

معنای واژگانی نجات نیز عبارت است از: رها شدن ، خلاصی یافتن، ودر تعریف‌های مقدماتی برای انسان یعنی رهایی از هرچیزی كه مانع زندگی سالم می‌شود. مثل رهایی از زندان، رهایی ازغرق شدن در دریا، نجات از بیماری، رهایی از اندوهی كه روان انسان رامغلوب خود كرده‌است. مطابق این گونه تعریف‌ها از كلمه نجات چندان غیر منتظره نخواهد بود كه آدم‌ها در مراحلی خاص یا در گرفتاری‌هایی مرگ‌آور به این نتیجه برسند كه خود قادر به حل مشگل خود نیستند.

در قرآن نیز كلمه نجات با همین لفظ برای رسولانی مانند نوح، لوط، شعیب، موسی وبرخی رسولان دیگر آمده است. مانندنجات نوح از غرق شدن در آن طوفان بزرگی كه همه مردمان دیگر در آن نابود شدند.[۱] نجات لوط پیامبر از شهری كه مردمان آن رفتارهایی آلوده به‌ناپاكی داشتند‌[۲]. نجات بنی اسرائیل از چنگ مصریان[۳].

در مثال‌های فوق از قرآن، دربرابر نجات یافتگان، قومی یاملتی دیگر كه شایستگی زندگی پاك وسالم رانداشته‌اند منهدم شده‌اند. در داستان طوفان نوح همه مردمان جهان نابود می‌شوند ودر برابرنابودی آنها، نوح وهمراهانش نجات پیدا می‌كنند. در واقعه سدوم وگمورا نیز تمامی اهالی آن شهر‌ها در صاعقه‌های عذاب می‌سوزند ودر مقابل، لوط وخانواده‌اش نجات پیدا می‌كنند مگر همسر لوط كه تمایل به مردم آن شهر داشت ونتوانست نجات پیدا كند. همچنین در داستان نجات بنی اسرائیل از مصر همه سپاهیان فرعون وخود او با تمامی وسایلی كه داشتند در نیل غرق شدند.

بنا براین مفهوم نجات ورهایی دراین داستان‌ها از یكسو با نابودی یك اكثریت وازسوی دیگر با نجات یك اقلیت همراه است. به تعبیر دیگر، آنچه موجب ناگواری وعذاب در زندگی آن اقلیت بوده نه عوامل طبیعی ونه حوادث غیر مترقبه است بلكه نتیجه تعارض وتضادی بوده كه درمیان خود آدم‌ها وجود داشته است. حوادثی مانند طوفان وغرق شدن مردمان، صاعقه‌های آتش وخاكستر شدن اهالی سدوم وگمورا، برهم برآمدن نیل وغرق شدن فرعونیان، همه وهمه بعنوان دستی قدرتمند از سوی خداوند بوده است كه برای نجات صالحان از چنگ نا اهلان به كار افتاده است.

تعبیر دیگری كه از این حوادث می‌توان ارائه داد اینكه آن مردمان در اعمال نادرست خویش غرق گشتند ودر آتش هوس‌های خود سوختند وداوری خداوند همین است كه مردمان را به اعمال وكردار خودشان گرفتار می‌كند ونجات یافته‌گان كسانی هستند كه با اعمال وكردار آن اكثریت همسو وهمآهنگ نبودند.

در انجیل به نقل از عیسی مسیح در مورد آخرالزمان نیز این پیشگویی‌ها آمده است كه ملت ها در جنگ وستیز باهم خواهندبود، قحطی، وبا وزلزله‌ها واقع خواهد شد. مردم ازیك دیگر نفرت پیدا خواهند كرد.آفتاب تاریك می‌گردد، ماه بی‌نور می‌شود، ستارگان از آسمان فرو می‌ریزند.[۴] آنچه دراین پیشگویی آمده بسیار هراس انگیزتر از طوفان نوح وداستان سدوم وگمورا است. اما نكته مهمتر دراین گفتارها آن است كه تمامی این حوادث ومصیبت‌های بزرگ مانند درد زایمانی است كه بشریت باید آن را از سر بگذراند تا شایستگی ایمان به نجات را پیداكند. همچنین در این گفتارها خدا مستقیماً به نجات بشریت نمی‌آید بلكه عیسی مسیح بعنوان فرستاده خدا به نجات ایمان آورندگان خواهد شتافت.[۵]

با آنكه عیسی مسیح آمده بود تا گناه انسان را به دوش خودبگیرد در عین حال بسیاری از مردمان در آن آتش نهایی از بین خواهند رفت. موضوع آتش نهایی وچگونگی انهدام بزرگ دربرخی سوره‌های مكی قرآن نیز آمده است. مانند سوره تكویر و سوره زلزال. اما در قرآن هم این انهدام آغاز یك نجات عظیم برای ایمان آورندگان خواهدبود.

انتظار برای یك دگرگونی بنیادی وناگهانی در برخی ملت‌ها واقوام پیشین زمینه ساز پدید آمدن اعتقاد به هزاره‌ها شد. بسیاری از نسل‌ها كه در انتظار آن دگرگونی ناگهانی بودند چون وقوع آن را درعینیت ندیدند بر این گمانه دل بستند كه شاید دریكی از هزاره‌های تاریخ دینی خودشان آن واقعه بزرگ صورت عینی به خود گیرد.

چون مفهوم رهایی، از مشگلات نسبتاً ابتدایی وفردی ، وحتی قومی بسیار فراتر وگسترده‌تر شد، وچون آتش نهایی دربرگیرنده تمامی جهان دانسته شده است از این رو مفهوم رهایی ونجات نیز مفهومی جهانی و دغدغه‌ای برای تمامی بشریت تلقی شده است. احتمالاً همین تلقی نسبت به آتش نهایی وآخرالزمان یكی از مهمترین عواملی بوده است كه تصویر یك منجیِ جهانی را در اكثر ادیان گذشته پدیدار نموده است. از سوشیانت موعود آیین زردشتی تا شیلوه موعود یهود وعیسی مسیح درمسیحیت وامام مهدی در نزد مسمانان شیعه.

اگرچه نوعی وحدت موضوعی میان همه ادیان ونحله‌های دینی فوق در باره منجی دیده می‌شود اما از سوی دیگر تعارض‌هایی نیز درمیان آنان وجود دارد. مهمترین این تعارضات آن است‌كه پیروان هركدام از ادیان - به‌جز نحله‌های عرفانی – منجی را كسی یا شخصیتی از دین خودشان می‌دانند. شاید ریشه این تعارض ازآنجا باشد كه هرقومی وملتی صرفاً دین خودرا برحق وادیان دیگر را باطل می‌پندارد. مشخص‌ترین متن دینی كه این نكته درآن تاكید شده است سفرپیدایش تورات است كه پادشاهی وفرمانروایی بر همه جهان را در آینده‌ سهم یكی از وارثان یهودا پسر اسرائیل می‌داند[۶]. دراین طرح شیلوه نجات بخش قوم اسرائیل به گونه‌ای تصویر شده است كه تمامی امت‌های جهان اورا اطاعت خواهند كرد. بسی محتمل است كه این گونه تلقی از منجی بیشتر معطوف به یك برتری خواهی قومی ودینی باشد واحتمالاً این گونه تلقی‌ها از منجی نه تنها سبب نجات بشریت نمی‌شود بلكه به‌آتش جنگ‌ها وخصومت‌ها بیشتر دامن خواهد زد، واگر چنین باشد این اعتقادات نه تنها به صلح جهانی كمك نخواهد كرد بلكه بیشتر موجب تنازع وجدال بین پیروان ادیان می‌شود، وبه جای گفتگوی تمدن‌ها ، برخورد تمدن‌ها را سبب می‌شود.

علی طهماسبی

پی نوشت ها :

[۱] - آیه ۷۳ سوره ۱۰ (سوره یونس)

[۲] - آیات ۷۱ و۷۴ سوره ۲۱ ( انبیاء)

[۳] - آیه ۵۰ سوره ۲ (بقره)

[۴] - انجیل متی باب ۲۴

[۵] - همان ماخذ آیه ۱ تا۶

[۶] - تورات كتاب پیدایش باب ۴۹ بند۱۰

[۷] - نگاه كنید به كتاب خلق مدام ومتن سخنرانی دكتر ایزوتسو در این مورد.

[۸] -آیه ۱۹ در سورهابراهیم (سوره ۱۴)آیه ۷ در سوره سبا(۳۴) آیه ۱۵ در سوره ق (۵۰) وبرخی آیات دیگر دراین مورد

[۹] - اشاره به آیه۱۴۳ سروه اعراف(۷)

[۱۰] - آیه ۲۹ سوره الرحمن (۵۵)

[۱۱] - باز هم نگاه كنید به كتاب خلق مدام

---