قطع رابطه ایران و انگلیس

دوران دوم نخست وزیری دکتر مصدق که از مرداد ۱۳۳۱ آغاز شده بود و نهایتاً به دنبال وقوع کودتای امریکایی ـ انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پایان غم باری پیدا کرد قریب به ۱۳ ماه به طول انجامید

۳۰ مهر،‌ سال روز قطع رابطه ایران و انگلستان است، رویدادی که در پی تشدید مداخلات انگلیس در امور داخلی ایران و افزایش اقدامات دولت آن کشور در برابر اراده مردم ایران، و متعاقب اطلاعیه وزارت امور خارجه ایران، به وقوع پیوست.

دوران دوم نخست‌وزیری دکتر مصدق که از مرداد ۱۳۳۱ آغاز شده بود و نهایتاً به دنبال وقوع کودتای امریکایی‌ـ انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پایان غم‌باری پیدا کرد. قریب به ۱۳ ماه به طول انجامید. دکتر مصدق دوران دوم زمامداری خود را در حالی ادامه داد که با انواع و اقسام دسایس، اختلاف‌افکنی‌ها، و تحریکات از سوی دربار، بعضی وکلای مجلسین شورای ملی و سنا، نظامیان و بسیاری دیگری از وابستگان به سیاست بریتانیا رو به رو بود و در این میان دولت انگلیس با کمک عوامل متعدد خود پیگیر یافتن راه‌حلهایی برای تضعیف هر چه بیشتر دولت مصدق و تحمیل شرایط استعماری خود بود.

دولت انگلستان از مهر سال ۱۳۳۰ که نتوانست حمایت شورای امنیت سازمان ملل و دیوان لاهه را علیه جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران جلب کند، اقدام به محاصره نظامی ایران از طریق انتقال کشتی‌های جنگی خود به خلیج فارس و دریای عمان کرد. متقابلاً دولت مصدق دستور اخراج ۴۵۰۰ متخصص و کارشناس انگلیسی مستقر در آبادان را صادر کرد و سپس از شاه درخواست نمود سربازان کشورمان برای اشغال پالایشگاه ‌آبادان و حفظ امنیت این شهر، به آن منطقه اعزام شوند. (در آن زمان وزارت جنگ تحت فرمان مصدق نبود.)

این اقدام عملی شد ولی متعاقباً مصدق طی نامه‌ای از شاه درخواست کرد تا مسولیت وزارت جنگ ایران به عهده وی واگذار شود. مقصود مصدق از این اقدام جلوگیری از کارشکنی‌ احتمالی شاه در برابر اقدامات دولت بوی بود. اما این درخواست از سوی شاه رد شد. مصدق در اعتراض به این بی‌توجهی در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ از مقام خود استعفا کرد. به دنبال این استعفا شاه از فرصت استفاده کرد فوراً قوام‌السلطنه را مأمور تشکیل کابینه نمود. اما دولت قوام نیز در پی فاجعه ۳۰ تیر سقوط کرد و در نتیجه شاه تحت فشار مردم و روحانیت مجدداًً با نخست‌وزیری مصدق و درخواستهایش برای تصدی وزارت جنگ موافقت کرد.

مصدق به محض به قدرت رسیدن ابتدا دستور بسته شدن کلیه کنسولگری‌های انگلیس در شهرهای ایران را صادر کرد و سپس امتیاز بانک شاهنشاهی را که در دوران قاجار به انگلیسی‌ها واگذار شده بود ملغی نمود. انگلیسی‌ها نیز متقابلاً دارائی‌های ایران را در بانکهای لندن توقیف کردند. ضمن این که موضوع کودتای سازماندهی شده بر ضد مصدق هم نخستین مراحل تکوین خود را پشت سر می‌گذاشت. در همین احوال دولت مصدق در ۱۶ مرداد ۱۳۳۱ طی یادداشتی برای سفارت انگلیس در تهران خواستار تجدید مذاکرات بر سر مسأله نفت شد. اما انگلستان در پیام مشترکی که با امریکا برای دولت ایران فرستاد، شرایط دشوار و غیرقابل قبولی برای ادامه مذاکرات پیشنهاد کرد که البته مصدق به سرعت آن را رد کرد. در چنین شرایطی موضوع تجدید مذاکرات با بن‌بست رو به رو شده بود و دولت ایران قراین و شواهد آشکاری از تداوم توطئه‌ها و دسایس روز افزون دولت انگلیس و عوامل داخلی‌اش در اختیار داشت.دولت مصدق به منظور کاهش دخالتهای ناروای مأموران سیاسی و جاسوسی انگلیس سفارت آن کشور را در تهران تعطیل کرد و بر روابط سیاسی طرفین پایان داد.

پیش از آن و از نیمه دوم سال ۱۳۳۰ به بعد، علاوه بر اخراج کارمندان انگلیسی شرکت نفت سابق، کنسول‌گری‌های آن کشور در ۹ شهر ایران نیز تعطیل و شعب شورای فرهنگی بریتانیا در شهرهای اصفهان، مشهد و تبریز نیز منحل شده بود.

بدین ترتیب در ۳۰ مهر ۱۳۳۱ دکتر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه ایران طی یادداشتی خطاب به سفارت انگلیس در تهران ( و با اشاره به خودداری انگلستان از کمک به حل مشکل نفت و نیز تحریکات و مداخلات مأموران و نمایندگان رسمی آن کشور در ایران) تصمیم دولت ایران مبنی بر قطع روابط سیاسی خود با دولت انگلیس را به دولت اعلام کرد. یک روز بعد هم مجلس شورای ملی به انحلال مجلس سنا، که سخت بر ضد نهضت ملی ایران تحریک و دسیسه‌گری می‌کرد،‌ رأی مثبت داد.

در پی این رویداد رادیو تهران در روز ۳۰ مهر ۱۳۳۱ به نقل از اطلاعیه وزارت امور خارجه، قطع روابط سیاسی تهران و لندن را اعلام کرد و از سفیرکبیر و کلیه کارکنان سفارت انگلستان در تهران خواست ظرف ۱۰ روز خاک ایران را ترک کنند. ولی قطعی روابط ایران با انگلستان تنها تا ۲۴ آذر ۱۳۳۲ که سرلشکر زاهدی نخست‌وزیر کودتائی وقت اقدام به تجدید روابط با انگلستان نمود دوام یافت.