در جستجوی آهن از دست رفته

كمبود آهن و كم خونی ناشی از آن, از مشكلات عمده تغذیه ای و بهداشتی در كشور است گروه هایی كه بیشتر در معرض كم خونی فقرآهن قرار دارند شیرخواران, كودكان زیر شش سال, نوجوانان به خصوص دختران نوجوان و زنان در سنین باروری به خصوص زنان باردار هستند

كم‌خونی فقر آهن موجب كم‌اشتهایی و رنگ‌پریدگی كودكان می‌شود .

كمبود آهن و كم خونی ناشی از آن، از مشكلات عمده تغذیه‌ای و بهداشتی در كشور است. گروه‌‌هایی كه بیشتر در معرض كم‌خونی فقرآهن قرار دارند شیرخواران، ‌كودكان زیر شش سال، نوجوانان به‌خصوص دختران نوجوان و زنان در سنین باروری به‌خصوص زنان باردار هستند.

مردان بالغ هم ممكن است دچار كم‌خونی فقر آهن بشوند اما این خطر در آنها كمتر است. در كشور ما بررسی ملی تعیین وضعیت ریزمغذی‌‌‌ها حاكی از آن است كه حدود ۳۸ درصد كودكان ۱۵ تا ۲۳ ماهه، ۱۸ درصد كودكان شش ساله و نوجوانان ۱۴ تا ۲۰ ساله و ۲۱ درصد زنان باردار در اقلیم‌‌‌های ۱۱ گانه كشور دچار كم‌خونی هستند و كمبود آهن بر اساس فریتین سرم در حدود ۳۳ درصد كودكان ۱۵تا ۲۳ ساله، ۲۶ درصد كودكان شش ساله و ۲۳ درصد نوجوانان دختر و پسر و همچنین ۴۳ درصد زنان باردار كشور وجود دارد.

● عوارض كم‌خونی فقرآهن

آهن كافی برای حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمینه مناسب برای یادگیری در دوران تحصیل ضروری است. كمبود آهن می‌تواند در تمام مراحل زندگی سبب كاهش قدرت ادراك و یادگیری شود. كم خونی فقرآهن در كودكان زیر دو سال و كودكان سنین مدرسه با تاخیر رشد خفیف همراه است و درمان كم خونی موجب افزایش سرعت رشد می‌شود. تاخیر رشد در كودكان كم خون ممكن است به علت نقش كلی آهن در واكنش‌‌‌های حیاتی بدن، رابطه آن با سیستم‌ایمنی و یا تاثیر آن بر اشتها باشد. بر اساس آمارهای جهانی، كمبود آهن به رشد و تكامل مغزی ۴۰ تا ۶۰ درصد كودكان ۶ تا ۲۴ ماهه كشورهای در حال توسعه صدمه می‌زند. كم‌خونی فقرآهن در كودكان سنین مدرسه موجب كاهش قدرت یادگیری می‌شود. ضریب هوشی ‌این كودكان ۵ تا ۱۰ امتیاز كمتر از حد طبیعی برآورد شده است. همچنین، در‌این كودكان میزان ابتلا به بیماری‌‌های عفونی بیشتر است زیرا سیستم ‌ایمنی آنان قادر به مبارزه با عوامل بیماری‌زا نیست. مطالعات نشان داده است كه دادن آهن به كودكان كم‌خون موجب كاهش ابتلا به بیماری‌‌های عفونی می‌شود. كودكان و دانش آموزانی كه دچار كم خونی فقر آهن هستند همیشه احساس خستگی و ضعف می‌كنند. این افراد اغلب از ورزش و فعالیت‌‌های بدنی دوری می‌كنند و یا در هنگام ورزش خیلی زود خسته می‌شوند. در‌این افراد تغییرات رفتاری به‌صورت بی‌‌حوصلگی و بی‌‌تفاوتی مشاهده می‌شود. كم خونی فقرآهن به علت تاثیر بر قدرت یادگیری و كاهش آن، افت تحصیلی دانش آموزان را باعث می‌شود.

كم‌خونی مادر باردار به دلیل كمبود آهن سبب تاخیر رشد جنین،‌ تولد نوزاد با وزن كم و افزایش مرگ و میر حول و حوش زایمان می‌شود. كم‌خونی شدید هر سال موجب مرگ حدود ۵۰۰ هزار مادر در دوره بارداری و هنگام زایمان می‌شود.

● علل‌كم‌خونی فقرآهن

در كودكان زیر پنج سال به ویژه در سال اول زندگی به دلیل سرعت رشد جسمی‌و تكامل مغزی نیاز به آهن بسیار بالاست. از سوی دیگر با توجه به حجم كوچك معده شیرخوار مقدار غذایی كه در هر وعده می‌تواند صرف كند - حتی اگر غذای كودك حاوی منابع غنی از آهن باشد - نیاز سلول‌‌‌های در حال رشد او را تامین نمی‌كند. مصرف مقادیر زیاد شیر در كودكان یك تا دو ساله به نحوی كه شیر جایگزین سایر غذا‌‌های حاوی آهن شود موجب بروز كم خونی در كودكان می‌شود كه كم‌خونی شیری نامیده می‌شود.

● كم‌خونی در سنین مدرسه

در سنین مدرسه بدن به دلیل رشد به آهن بیشتری نیاز دارد و مصرف ناكافی منابع غذایی حاوی آهن در‌ این دوران به كمبود آهن منجر می‌شود. در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران نوجوان به آهن بیشتر از دوران قبل است و در صورتی كه منابع غذایی حاوی آهن در برنامه غذایی روزانه به‌اندازه كافی مصرف نشود نوجوان به‌‌سرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم خونی ناشی از آن قرار می‌گیرد. در دوران بلوغ دختران علاوه بر جهش رشد و در نتیجه نیاز بیشتر به آهن، به علت عادت ماهیانه و از دست دادن خون، نسبت به كم‌خونی فقرآهن بسیار حساس‌تر و آسیب‌پذیرتر هستند.

عـادات و رفــــتـــار‌‌های غذایی خاص در دوران مدرسه و بلوغ اغلب موجب می‌شود كه كـودكـان و دانـش آموزان به جای مصرف غذا‌‌های خانگی از غذا‌‌های خـیـابـانی مـانـنـد انواع ساندویچ‌‌‌ها،‌ سوسیس، كالباس، پیتزا و تنقلات غذایی كم ارزش مانند چیپس، نوشابه، شكلات و پفك استفاده كنند و به‌این دلیل در معرض خطر كمبود آهن قرار می‌گیرند زیرا این غذا‌‌ها اغلب از نظر آهن فقیرند.

تغییرات خلق و خو در دوران بلوغ ممكن است موجب كم اشتهایی شود و مصرف ناكافی غذا، ‌دریافت آهن و سایر مواد مغذی را محدود می‌‌كند.

● كم‌خونی در دوران بارداری

در دوران بارداری نیاز به آهن در سه ماهه اول در حدود ۸/۰ میلی گرم در روز است و در سه ماهه دوم و سوم به تدریج افزایش یافته و به ۳/۶ میلی‌گرم در روز می‌رسد. افزایش نیاز در دوران بارداری و تامین آهن ناكافی به بروز كمبود آهن و كم خونی در زنان باردار منجر خواهد شد.

رعایت نكردن اصول بهداشتی، آب آشامیدنی ناسالم، توالت‌‌‌های غیربهداشتی، شستشو و ضد عفونی ناصحیح سبزی‌‌‌های خام و در نتیجه،‌ ابتلا به آلودگی‌های انگلی از دیگر عــــــوامل موثر در بروز كم‌خونی فقرآهن است.

مهم‌ترین و شایع‌ترین علل بروز كمبود آهن، مصرف كم انواع گوشت به‌‌ویژه گوشت قرمز است كه منبع غنی آهن قابل جذب می‌باشد و همچنین مصرف چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از غذا موجب كمبود آهن می‌شود. تانن موجود در چای می‌تواند جذب آهن از منابع گیاهی را به مقدار قابل ملاحظه‌ای كاهش دهد.

مـصـرف نـاكـافـی مـواد غـذایی حاوی ویتامین C نیز احتمال بروز كمبود آهن را افزایش می‌دهد. مصرف نان‌‌هایی كه در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده می‌شود، یكی دیگر از عوامل موثر در بروز كمبود آهن است. جوش شیرین موجب باقی ماندن اسید فیتیك در نان می‌شود كه كاهش دهنده جذب آهن است. نانی كه در تهیه آن از خمیر مایه یا خمیر ترش به‌جای جـــوش شیرین استفاده شده است،‌ اسید فیتیك مهار شده و مانعی در جذب آهن‌ ایجاد نمی‌شود.

● توصیه‌هایی برای كنترل و پیشگیری كم‌خونی

در برنامه غذایی روزانه دونوع آهن <هم> و <غیرهم> وجود دارد. آهن <هم> در گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر وجود دارد. آهن <غیرهم> در غذا‌‌های گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزی‌ها، مغز‌‌ها (پسته، بادام، گردو و فندق)‌و انواع خشكبار (برگه هلو، زردآلو، ‌انجیر و...) وجود دارد. آهن <هم> از قابلیت جذب بالایی برخوردار است و به میزان ۲۰ تا ۳۰ درصد جذب می‌شود. در حالی كه آهن <غیرهم> موجود در غذا‌‌های گیاهی به میزان سه تا هشت درصد جذب می‌شود و جذب آن به وجود عوامل كاهش‌دهنده و افزایش‌دهنده جذب آهن بستگی دارد. آهن موجود در زرده تخم مرغ نیز، نوع <غیرهم> است كه از قابلیت جذب كمی‌برخوردار است.

گوشت قرمز، مرغ و ماهی جذب آهن را افزایش می‌دهند. ‌این مواد غذایی ارزش دوگانه دارند. از یك سو دارای آهن <هم> هستند و از سوی دیگر موجب افزایش جذب آهن <غیرهم> كه در منابع گیاهی موجود است، می‌شوند. یعنی اگر حتی مقدار كمی‌گوشت در غذا وجود داشته باشد، آهن موجود در آن موجب افزایش جذب آهن از مواد گیاهی می‌شود. اسید اسكوربیك (ویتامین )C كه در سبزی‌ها و میوه‌‌‌های تازه و خام وجود دارد یكی دیگر از افزایش دهنده‌‌‌های جذب آهن است. از طریق مصرف مقداری سبزی خوردن، پیاز و یا انواع سالاد همراه بــا آب لیمـو یا آب نارنج تازه، جذب آهن غذا‌های گیاهی افزایش می‌یابد. البته نباید خطر ابتلا به آلودگی‌های انگلی به علت مصرف سبزی خام آلوده را از نظر دور داشت. به‌ این دلیل شستشوی صحیح و ضد عفونی سبزی‌هایی كه به‌‌طور خام مصرف می‌شوند، نباید فراموش شود.

استفاده از جوانه غلات و حبوبات می‌تواند موجب افزایش آهن قابل جذب در مواد غذایی شود. وقتی غلات جوانه می‌زنند ویتامین C در آن‌ها افزایش می‌یابد و میزان تانن‌‌‌ها و اسید فیتیك كم می‌شود. به طور مثال جوانه زدن بعضی از غلات مثل گندم و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت می‌تواند آهن قابل جذب را ‌به دو برابر افزایش دهد. به‌‌طور كلی برای پیشگیری از كم‌خونی فقر آهن باید توصیه‌های زیر به‌كار گرفته شود.

ـ در برنامه غذایی روزانه از مواد غذایی حاوی آهن مثل انواع گوشت‌‌‌ها، گوشت قرمز، مرغ، ماهی)، جگر، حبوبات (مثل عدس،‌ لوبیا) و سبزی‌‌‌های سبز تیره (اسفناج، جعفری و...) بیشتر استفاده شود.

ـ همراه با غذا، سبزی‌‌‌های تازه و سالاد (گوجه فرنگی، فلفل دلمه‌ای، كلم، گل كلم و...‌) كه در میان وعده‌‌‌ها، به‌جای استفاده از تنقلات غذایی كم‌ارزش (پفك نمكی،‌چیپس، شكلات، نوشابه و...) از انواع میوه‌‌‌ها به‌ویژه‌نارنگی، پرتقال، خشكبار(برگه هلو، الو، زرد الو، توت خشك، انجیر خشك،‌ كشمش، خرما) و انواع مغز‌‌ها (گردو، بادام، فندق و پسته) كه از منابع غذایی آهن هستند استفاده شود.

ـ از نوشیدن چای، قهوه و دم‌كرده‌های گیاهی یك ساعت قبل و یك تا دو ساعت پس از صرف غذا خودداری شود.

ـ برای كاهش عوارض جانبی‌‌ناشی از مصرف قرص آهن توصیه شود كه قرص آهن را شب قبل از خواب و یا پس از غذا میل كنید.

ـ یكی از علایم بروز كم خونی فقرآهن در دختران نوجوانی كه عادت ماهیانه آن‌ها شروع شده است و خون‌ریزی زیاد دارند رنگ پوست سبزه مایل به زرد (كلروزیس) است.‌

● مهم‌ترین علل كم‌خونی فقر آهن در ایران

ـ مصرف ناكافی مواد غذایی آهن دار

ـ پایین بودن جذب آهن رژیم غذایی (آهن موجود در غذا‌‌های گیاهی مثل غلات، حبوبات و سبزی‌‌‌ها به مقدار كم جذب می‌شود)

ـ جایگزین شدن غذا‌‌های غیر خانگی (انواع ساندویچ‌‌‌ها مثل سوسیس و كالباس كه اغلب آهن كافی ندارند) به‌جای غذا‌‌های خانگی و مصرف موادی كه فقط معده را پر كرده و احساس سیری به فرد می‌دهد و او را از غذای سفره محروم می‌كند

ـ خون‌ریزی‌‌‌های شدید عادت ماهیانه و یا بــیماری‌های دستگــاه گوارش مثل زخم معده، زخم اثنی عشر، بواسیر و خون‌ریزی مكرر بینی در كودكان

ـ هیجان‌های عصبی‌‌دوران بلوغ كه به طور معمول به بی‌‌اشتهایی منجر می‌شود.

ـ مصرف چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از صرف غذا

ـ مصرف نان‌‌هایی كه در تهیه آنها به جای خمیرمایه یا خمیر ترش جوش شیرین به‌كار رفته و در نتیجه خمیر آنها ورنیامده و حاوی اسید فیتیك است كه مانع از جذب آهن می‌شود

ـ آلودگی‌‌‌های انگلی مانند شیستوزومیا و كرم قلابدار و ژیاردیار موجب بروز كم خونی فقر آهن می‌شوند. آلودگی به شیستوزومیا و كرم قلابدار در كشور ما شایع نیست اما آلودگی به ژیاردیا كه در كودكان شایع است می‌تواند با كاهش اشتها و كاهش جذب آهن موجب كمبود آهن شود

ـ تخلیه ذخایر آهن بدن در زنان به علت بارداری‌‌‌های مكرر و با فاصله كمتر از سه سال

زهرا عبداللهی

كارشناس ارشد وزارت بهداشت