چشم هایی بی نیاز از عصا

یادآوری هایی برای مراقبت از بینایی کودکان

یکی از کارهای لازم والدین پس از تولد نوزادشان، برای اطمینان از نبود اختلال احتمالی در توانایی‌های دیداری او، بررسی و ارزیابی میزان و نحوه کارکرد سیستم بینایی کودک در همان هفته اول تولد، شش‌ماهگی، یک‌سالگی، سه‌سالگی و پنج‌سالگی است. این روند متاسفانه و معمولا جز همان روزها و هفته‌های اولیه و توجهی اغلب اندک به واکنش کودک در برابر چهره‌ها یا وسایل آشنا، از سوی خانواده‌ها نادیده گرفته می‌شود.

● نگاه جنینی

چشم انسان در دوره جنینی و همان ماه نخست به وجود می‌آید. وقتی مغز تشکیل و لوله عصبی بسته شود چشم‌ها پدیدار می‌شوند. کمتر پیش می‌آید که این لوله بسته نشود اما اگر به هر دلیلی چنین اتفاقی بیفتد، افزون بر اختلالات مغزی، شکل‌گیری و تکامل بینایی نیز ممکن است مختل شود. ژنی که مسئولیت کنترل ساخت‌وکارهای مربوط به بینایی انسان را در دوران جنینی به عهده دارد اگرچه در اغلب موارد بخوبی کار معمول خود را انجام می‌دهد، ممکن است به دلائلی راه درست را طی نکند و به وقوع ناهنجاری‌های بینایی منجر شود. به همین دلیل متخصصان توصیه می‌کنند مادران در ماه‌های اولیه حاملگی برای حفظ سلامت جنین باید دقت و احتیاطی بسیار بیشتر از زمان‌های دیگر داشته باشند زیرا انجام کارهایی که به نظر خودشان به ظاهر ضرری ندارد، چه بسا اثراتی ناگوار بر جنین یا کارکرد ژن‌ها بخصوص ژن مرتبط با سیستم بینایی بگذارد. خوردن یک داروی ساده مسکن، گذر از مکانی پر از تشعشع و پارازیت، استفاده از برخی مواد آرایشی و... احتمال ایجاد ناهنجاری در سلول‌های در حال تقسیم و شکل‌گیری جنین، بویژه مغز یا بینایی را افزایش می‌دهد. در برخی افراد، مراقبت‌ها و احتیاط‌ها حتی قبل از تصمیم به حاملگی باید صورت گیرد زیرا وجود ژنی معیوب هم نقص لوله عصبی و بینایی را در پی خواهد داشت و برخی بیماری‌ها یا نارسایی‌ها مثل احتمال شب‌کوری یا کوری ژنتیک را افزایش خواهد داد.

● تماشاگر دنیا

برخلاف گوش و سیستم شنوایی که تقریباً در رحم به مرحله تکامل می‌رسد، چشم و قدرت بینایی در اغلب نوزادان طی روزهای اولیه پس از تولد و هنگام قرار گرفتن در دنیایی سراسر نور و رنگ، سمت و سوی تکامل بهتر و بیشتر را طی می‌کند.

چشم‌های نوزاد در ابتدای تولد هنوز تماشاگران کاملی به شمار نمی‌روند. او فقط قادر به دیدن تصاویری کم‌وبیش محو در فواصل بسیار نزدیک است، هنوز درک مناسبی از رنگ و عمق ندارد و حتی تلفیق تصاویر هر دو چشم بدرستی و آن‌طور که در بزرگسالان است صورت نمی‌گیرد.

در ماه‌های اول، مغز هنوز قادر به تحلیل و ترکیب همه تصاویر دریافت شده دو چشم نیست؛ هنوز همکاری تیمی مناسبی بین دو چشم صورت نگرفته و تصاویری که به کورتکس مغز می‌رود شکل کامل و بایسته‌ای ندارد. به مرور او خواهد توانست حرکات را دنبال کند، صورت مادر و آشنایان را تشخیص دهد و در مراحل بعدی، کنتراست‌های رنگی را در فواصل دور و نزدیک، هر دو، بیشتر و بهتر ببیند و تصاویر دریافتی از هر دو چشم نیز کم‌کم بر هم منطبق خواهد شد و با همکاری سیستم عصبی مغز، عملکرد بینایی و چشم بهبود می‌یابد.

● بررسی خانگی

از روزهای اولیه تا ماه‌هایی که کودک راه افتاده و بیشتر رشد می‌کند، کاری که والدین یا اعضای خانواده باید برای ارزیابی مقدماتی دید کودک کنند دقت بر توان دید و بررسی ناهنجاری‌های احتمالی بینایی او بدون نیاز به وسایل خاص چشم‌پزشکی و با تکیه بر اعمال و واکنش‌های خود کودک است. کودکی که با نگاه، حرکات دور یا نزدیک را دنبال نمی‌کند، از دیدن نور رویگردان است یا نور توجه او را جلب نمی‌کند، تلاشی برای لمس یا در دست گرفتن اشیایی که نزدیک او در حرکت است نمی‌کند، برای کشف دنیای جدید به انگشت‌ها و ناخن‌ها یا حتی چهره افراد اطرافش خیره نمی‌شود، انحراف مردمک‌های چشمش زیاد است یا هر ماه بیشتر از قبل می‌شود، پس از راه افتادن مدام به وسایل منزل برخورد می‌کند، برای دید بهتر سرش را کج می‌کند، چشمانش را مدام می‌مالد، با بستن یک چشم از چشم دیگر برای دیدن استفاده می‌کند، در حالت عادی و نه حین گریه تجمع و ریزش اشک زیادی دارد، علاقه چندانی به کارهایی نشان نمی‌دهد که نیاز به دیدن دارد و به نظرتان در بینایی مشکل دارد باید زودتر مورد معاینه دقیق و تخصصی اپتومتریست‌ها یا چشم‌پزشکان قرار گیرد.

● بررسی تخصصی

تا پیش از اتمام یک سالگی حداقل یک بار در شش‌ماهگی، برخی ناهنجاری‌ها و موارد مرتبط با بینایی مثل ناهم‌محوری چشم‌ها (استرابیسم)، اختلالات انکساری (مثل آنیزومتروپی) و... باید از سوی چشم‌پزشک بررسی، معاینه و در صورت نیاز معالجه شود؛ اگرچه بهتر است در سه‌ماهگی و به رغم آن‌که هنوز سیستم بینایی در حال طی کردن روند تکاملی است برای تشخیص زودتر برخی اختلالات نادر و تصحیح روند آن حین تکامل از معاینات تخصصی غفلت نشود. پس از یک سالگی برای تشخیص بیماری‌ها یا اختلالاتی چون کم‌بینی، تنبلی، کدری عدسی (کاتاراکت) یا نواحی چشمی دیگر مثل قرنیه، مشکلات شبکیه (رتینوپاتی) و... باید طبق برنامه‌ای منظم چشم‌های کودک معاینه شوند تا در صورت نیاز با درمان بموقع جلوی آسیب بیشتر و پشیمانی غیر قابل برگشت یا پرهزینه‌تر در آینده گرفته شود.

بهتر است معاینات چشم کودکان بخصوص آنها که در ابتدا مشکلات یا ناهنجاری‌ها یا اختلال‌های بینایی داشته‌اند یا در خانواده‌ای به دنیا آمده‌اند که اعضای دیگر خانواده مشکل بینایی دارند، تا هفت و هشت سالگی، سالانه انجام گیرد، زیرا در این سال‌ها کودک همچنان مراحل رشد و شکل‌گیری را می‌گذراند و تغییرات دید و نیاز به تعویض عینک سریع‌تر رخ می‌دهد اما در مواردی که معاینات سه و شش‌ماهگی به همراه معاینه یک سالگی اشکال و اختلالی را نشان نداده، اختصاص زمان بعدی معاینات به دو دوره دیگر سه و پنج سالگی بلامانع به نظر می‌رسد.

● لزوم توجه بیشتر

اگرچه اختلالات، بیماری‌ها و ناهنجاری‌های چشمی نوزادان و کودکان معمولاً خارج از کنترل والدین است اما در برخی مواقع و موارد توجه و حساسیت بیشتر والدین ممکن است از خطرات یا ضایعات بیشتر جلوگیری کند؛ کودکانی ​هستند که اگر والدینشان زودتر به برخی نارسایی‌های بینایی آنها همانند دوبینی پس از شش ماهگی، تنبلی و قوز چشمی یا لوچی و مانند آن پی می‌بردند و راه درمان را پیش می‌گرفتند، وضع بینایی کودکشان به جای وخامت رو به بهبود می‌گذاشت.

یکی از این موارد نیازمند توجه، بینایی در کودکان نارس است. کودکان نارس معمولاً با خطرات بیشتری در زمینه بینایی روبه‌رو هستند، چنان که طبق برخی آمار، میزان بروز آمبلیوپی در آنها تا ۳۰ درصد بیش از دیگر نوزادان است. آمبلیوپی نوعی کاهش دید است. اختلالات رترولنتال مثل رتینوپاتی یا عیوب شبکیه نیز در کودکان نارس که در محفظه‌ها و دستگاه‌های خاص و در مجاورت اکسیژن زیاد قرار داده می‌شوند هم بیشتر است.

هر چند بسیاری از متخصصان، تنبلی چشم را بیماری نمی‌دانند از آنجا که شیوعی بیشتر دارد و احتمال کاهش میزان بینایی کودک را در سال‌های بعد بیشتر می‌کند، این نارسایی نیز تا یک سالگی یا در نهایت پیش از رسیدن به سنین ورود به مهد و دبستان باید تشخیص داده و درمان شود. تنبلی چشم معمولا از سه نارسایی نشأت می‌گیرد: انحراف یا لوچی چشم، کدری عدسی یا مایع شفاف و اختلالات و ضعف‌های انکساری. ممکن است متوجه شوید کودکی اغلب یک چشم خود را می‌بندد تا بهتر ببیند. چشم منحرف تصاویر درستی ثبت نمی‌کند و بسته شدن مداوم آن و استفاده از چشم سالم برای دید بهتر، به‌مرور سبب تنبلی می‌شود. هر نوع کدری در نواحی دید، اعم از آب‌مروارید کودکی، کدری زجاجیه یا قرنیه و مانند آن هم به تنبلی شدید چشم منجر می‌شود. در مواردی مثل ضعف انکساری، بر خلاف انحراف، نه تنها یک چشم بلکه ممکن است هر دو چشم تنبل شوند. از آنجا که اگر تنبلی چشم زود تشخیص داده شود با راه‌های درمانی می‌توان جلوی ضایعات بدتر و ماندگارتر را گرفت، توجه بیشتر والدین به این مورد ضروری است.

برای آن‌که چشم‌های کودکتان در آینده بی‌نیاز از عینک یا حتی عصا شود، آزمون‌های بینایی‌سنجی خانگی و تخصصی و پزشکی را در دوره‌های ذکر شده جدی بگیرید.

رشید حسام