امنیت تئاتر و حمایت از بخش خصوصی

تئاتر همواره به عنوان یكی از تاثیرگذارترین هنرها در جوامع گوناگون مطرح بوده است, اما از آنجا كه این هنر زیبا و جذاب, بسیار حساس بوده آسیب های گوناگونی به آن وارد شده است

تئاتر همواره به عنوان یكی از تاثیرگذارترین هنرها در جوامع گوناگون مطرح بوده است، اما از آنجا كه این هنر زیبا و جذاب، بسیار حساس بوده آسیب‌های گوناگونی به آن وارد شده است. در كشور ما بارها اتفاق افتاده كه تمرین برای اجرای تئاتر آغاز شده و در نیمه راه به دلایل گوناگون، تعطیل شده و تئاتر به اجرا نرسیده، ازجمله بارزترین این‌گونه تئاترها می‌توان به نمایش "گالیله" كه به وسیله "استاد حمید سمندریان" بارها تمرین شد و به اجرا نرسید، اشاره كرد. در تمامی كشورها و ازجمله كشور ما، ضوابط قانونی برای اجرای تئاتر در نظر گرفته می‌شود. در كشور ما تئاتر هم مانند تمامی رشته‌های هنری دیگر، در مراحل گوناگون نیازمند دریافت مجوز است تا به اجرا برسد، اما گاه این ضوابط قانونی، دست و پاگیر شده و در جایگاه خویش به كار گرفته نمی‌شوند كه این موضوع تأمل و تعمق بیشتری را می‌طلبد. در این گزارش تنی چند از مسؤولان و كارگردانان تئاتر كشور درباره روند صحیح تكامل و اجرای تئاتر، چه ازنظر مراحل تمرین و چه ازنظر ضوابط قانونی و نیز دلایل به‌اجرا نرسیدن برخی نمایش‌ها، سخن به میان آورده‌اند.

تئاتر با سابقه‌ای طولانی و نزدیك به آفرینش انسان، در طول تاریخ مراحل گوناگونی را پشت سر گذارده و به توسعه و شكوفایی نسبی امروزی رسیده است.

در عصر كنونی، تئاتر با بهره‌گیری از هنرهای دیگر و گردآوردن آنها در مكانی به‌نام صحنه، به عنوان یكی از تأثیر‌گذارترین هنرها مطرح شده و سوژه‌ها و موضوعات گوناگونی را به قلمرو خود افزوده است.

امروزه حتی با پژوهش‌ها و بررسی‌های متخصصان این هنر، مراحل گوناگونی برای اجرای موفق تئاتر پیشنهاد شده و هر روز این مراحل كامل‌تر می‌شود و روند صحیح اجرای تئاتر را بیشتر به ما می‌شناساند، البته این روند در تمامی تئاتر‌ها و تمامی كشورها به طور یكسان طی نمی‌شود بلكه با نظارت كارگردان و با در نظر گرفتن امكانات و قابلیت‌هایی كه در اختیار آن تئاتر قرار می‌گیرد، قابل تغییر خواهد بود. این مراحل در كشور ما، در ابتدا از تصویب متن آغاز می‌شود. به این معنی كه كارگردان،‌ نمایشنامه نوشته شده را - چه از پیش نوشته شده باشد و چه به پیشنهاد كارگردان - برای تصویب به مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ارائه كرده و پس از تصویب متن منتظر سالن تمرین می‌شود. زمانی كه سالن تمرین در اختیار وی قرار می‌گیرد، گروه انتخاب شده به وسیله كارگردان، تمرین خود را آغاز كرده و پس از گذراندن مراحل روخوانی، میزانسن، ساخت دكور، موسیقی و... به بازبینی می‌رسد و در صورتی كه در بازبینی از سوی شورای نظارت و ارزشیابی مركز هنر‌های نمایشی تأیید شود، در نوبت اجرا قرار می‌گیرد و سپس در زمان مقرر و در سالن مقرر، به اجرا خواهد رسید. در این میان برای تعیین بودجه‌ها و دستمزد‌ها،‌ جلسه برآورد تشكیل می‌شود كه در آن نمایندگانی از مركز هنر‌های نمایشی به همراه كارگردان حضور خواهند یافت.

اما روش دیگر اجرای تئاتر در كشور ما - كه بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد‌- شركت در جشنواره تئاتر فجر است، چون یكی از قوانین این جشنواره، اجرای عمومی تئاتر‌ها، پس از جشنواره است و با توجه به تعداد تئاتر‌‌های شركت كننده در این جشنواره و تعداد سالن‌های موجود در كشور، اغلب سالن‌های معتبر، به اجرای این تئاتر‌ها اختصاص می‌یابد.

برای شركت در جشنواره نیز،‌ گذر از مراحل گوناگون بازخوانی متن، تمرین، بازبینی،‌دكور، موسیقی و... گریز ناپذیر خواهد بود.

●آغاز و ادامه تمرین‌

خلق تئاتر یا به عبارتی اجرای تئاتر بر روی صحنه نیز مانند خلق هر اثر هنری دیگر، دارای مراحلی است كه اگر این مراحل به درستی طی نشود، موجب اتلاف وقت گروه، به اجرا نرسیدن تئاتر و یا نقایص دیگری در اجرا خواهد شد. "بابك محمدی"، كارگردان تئاتر بر سیر صحیح این مراحل از زمانی كه نمایشنامه نوشته می‌شود یا از زمان انتخاب نمایشنامه از سوی كارگردان تا زمان اجرای آن بر لزوم كاربرد نمایشنامه انتخاب شده در جامعه‌ای كه نمایش قرار است در آنجا اجرا شود تاكید كرده و می‌گوید: در تئاتر انتخاب نمایشنامه‌ای كه هیچ ربطی به بیننده وجامعه وی نداشته باشد، انتخابی اشتباه خواهد بود، چرا كه تئاتر امروز باید حرفی برای گفتن داشته و دارای كاربرد امروزی در آن جامعه باشد. به عنوان مثال در حدود ۱۵ سال است كه هیچ اثری از برشت در اروپا اجرا نشده چون موضوعات مورد توجه برشت ازجمله مسائل سوسیالیستی و كمونیستی، دغدغه امروز مردم اروپا نیست، درحالی كه ممكن است در جوامع دیگری این دغدغه‌ها وجود داشته و آثار برشت برای اجرا، انتخاب صحیحی به‌شمار آید، اما برخی نمایشنامه‌ها از نظر هنری و از نظر تفكر، آثار با ارزشی بوده و جنبه آزمایشی دارد. در این زمینه نمایشنامه‌های شكسپیر را می‌توان نام برد، ولی این كیفیت با كیفیت تئاتر اجرا شده بر روی صحنه ارتباطی ندارد، بنابراین انتخاب متن به عنوان نخستین گام، بسیار حائز اهمیت است.

این كارگردان تئاتر در ادامه از وجود فردی به نام "دراماتورژ" دركنار كارگردان تئاتر، سخن به میان می‌آورد. دراماتورژها افراد فارغ‌التحصیل در رشته تئاتر هستند كه درباره تئاتر، متون نمایشی، اجراهای گوناگون از یك نمایشنامه و به تمامی نوشته‌ها درباره متون نمایشی و اجراها آگاهی داشته و در اجرای تئاتر و انتخاب نمایشنامه و نیز انتخاب هنرپیشه به كمك كارگردان می‌شتابند.

وی با اشاره به مرحله طولانی و بسیار مهم فهم و درك نمایشنامه می‌افزاید: نمایشنامه برخلاف فیلمنامه، توضیح و شرح ندارد و مقصود نویسنده را باید در میان دیالوگ‌ها جست‌و‌جو كرد. برداشت كارگردان و البته انتقال صحیح آن به بازیگران نكته‌ای است كه به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را نادیده گرفت. این برداشت از راه‌های گوناگونی ایجاد می‌شود كه یكی از این راه‌ها خواندن نمایشنامه است، به‌ویژه زمانی كه دسترسی به نویسنده نمایشنامه و شاهدانی كه مقصود نمایشنامه‌نویس را درك كرده باشند ممكن نباشد، كارگردان با مشكل روبه‌رو خواهد شد، از سوی دیگر هركدام از بازیگران نیز به نوبه خود برداشتی از این نمایشنامه خواهند داشت كه كارگردان باید به كمك دراماتورژ همه این برداشت‌ها را به سمت برداشت موردنظر خویش هدایت كند.

نكته مهم دیگری كه "محمدی" آن را یادآور می‌شود، وجود امكانات لازم، چه ازنظر تجهیزات و چه ازنظر گروه اجرایی برای اجرای تئاتر است كه حتما باید در انتخاب متن، این امكانات درنظر گرفته شده و نمایشنامه‌ای متناسب با امكانات موجود انتخاب شود، تا جایی كه حتی توانایی بازیگران و عوامل اجرایی تئاتر در آن لحاظ شود.

وی در ادامه همچنین می‌افزاید: با توجه به تمام موضوعات یادشده وظیفه كارگران پس از انتخاب متن آن است كه دست‌كم ۸۰ درصد از مسائلی را كه اتفاق خواهد افتاد، بداند. ۲۰ درصد هم باید در میان تمرین‌ها و با اتودهای مكرر اتفاق بیافتد. سپس باید كارگردان، هنرپیشه را بدون جلوگیری از ابراز ایده‌های جدید، به سمت ایده‌های خود هدایت كند.

كارگردان خوب، كارگردانی است كه بازیگر را وادار به تفكر كند و فضایی را ایجاد كند كه ایده‌ها و تفكرات جدید بازگو شود. دوباره تاكید می‌كنم كه فهمیدن نمایشنامه و درك درست آن به وسیله كارگردان و انتقال صحیح آن به بازیگر، مهم‌ترین وظیفه كارگردان در اجرای تئاتر است.

حسین مسافر آستانه، كارگردان تئاتر و رئیس انجمن انقلاب و تئاتر دفاع مقدس در زمینه روند صحیح اجرای تئاتر، به مسأله‌ای كه كارگردان در ذهن خود با آن مواجه است، به عنوان انگیزه آغاز تمرین برای اجرای تئاتر اشاره كرده و در این باره می‌گوید: این مسأله می‌تواند امری سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یا ... باشد كه كارگردان در زندگی با آن مواجه است. و ممكن است كه در نمایشنامه‌ای كه پیش از آن نوشته شده وجود داشته باشد كه در این صورت كارگردان، آن نمایشنامه را انتخاب می‌كند و در غیر این صورت یا باید سفارش نوشتن آن را به نمایشنامه‌نویس بدهد و یا در كار كارگاهی آغاز به خلق آن كند و پس از آن، هوشمندی كارگردان در انتخاب گروه اجرایی و معیار انتخاب تمامی عوامل، بسیار حائز اهمیت است.

وی پس از انتخاب گروه به وسیله كارگردان، نیاز به امكانات را یادآور شده و اضافه می‌كند: در این مرحله، كار تئاتر با بضاعت فردی هنرمند پیش نخواهد رفت و نخستین موضوعی كه در این مرحله مورد توجه قرار می‌گیرد مكان یا سالنی برای تمرین گروه است. در جلسات نخستین، گروه به بحث و تبادل‌نظر در مورد نمایشنامه می‌پردازد و در جهت دریافت‌های گوناگون و از زوایای متعدد به آن اندیشیده و خط‌مشی اصلی موردنظر كارگردان با توافق گروه اجرایی كسب می‌شود. پس از آن روش‌های گوناگونی در پیش گرفته می‌شود، مثل دورخوانی پشت میز و نزدیك‌شدن هرچه بیشتر به ایده‌های نمایشنامه و شخصیت‌ها یا آغاز تمرین كارگاهی و نتیجه‌گیری از اتودها، زمانی كه كارگردان به نتیجه موردنظر رسیده و افراد را در پست‌های صحیح جایگزین می‌كند، تمرین آغاز می‌شود.

مسافر آستانه در ادامه، شیوه‌های گوناگون تمرین از سوی كارگردان‌های مختلف را مدنظر قرار می‌دهد، ولی همگی آنان با این تمرینات برای بیان ایده و تفكری كه برای آنها ایجاد انگیزه كرده است گام برمی‌دارند تا آن اثر به عنوان اثری جذاب همراه با سخنی برای تماشاگر مطرح شود و بتواند در حضور تماشاگر مورد ارزیابی قرار گیرد.

این مسؤول تئاتر، درباره وجه قانونی و ضوابط حاكم بر اجرای تئاتر در ایران، می‌گوید: از همان مرحله نخست، نمایشنامه برای تصویب باید به جایگاه قانونی خود ارسال شود تا نظر شورای بازخوان درباره ساختار و مضامین آن مشخص شود. پس از تصویب نمایشنامه از سوی این شورا و پس از طی‌شدن مراحل تمرین نیز این اتفاق خواهد افتاد و نمایش آماده اجرا باید دوباره برای اجرای عمومی، مجوز لازم را دریافت كند، همان‌گونه كه در نمایش فیلم و بسیاری از حرفه‌های دیگر، این روند طی می‌شود، اما وجه دیگری كه ادامه حیات تئاتر بستگی به آن داشته و از دو وجه دیگر بسیار مهم تر است، موضوع اقتصاد تئاتر است. در حال ‌حاضر متاسفانه تنها به وسیله رابطه‌ای دولتی كه همان مركز هنرهای نمایشی است، این وجه تامین می‌گردد، اما امیدواریم كه نیاز به تئاتر در جامعه به جایی برسد كه هریك از عوامل اقتصادی جامعه ازجمله مراكز تجاری و... با احساس این نیاز، دست‌كم مشكلات اقتصادی یك گروه تئاتری را برعهده بگیرند. این اتفاق تا حدودی افتاده، اما هنوز به شكل جدی به اجرا در نیامده است، تئاتر از نظر اقتصادی صددرصد دولتی است.

ساسان پارسی‌

---