از چک الکترونیک بیشتر بدانید

در واقع, این ابزار بانکی مولود وضعیت مناسب نظام بانکی ایران و فضای خاص حاکم بر آن پس از اجرایی شدن قانون عملیات بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۶۳ است پیش از انقلاب به دلیل محدودیت های ارزی, چک پول ها جایگزین چک های مسافرتی travel check شدند و این واقعیتی است که بیشتر کارشناسان اقتصادی بر آن اتفاق نظر دارند

در واقع، این ابزار بانکی مولود وضعیت مناسب نظام بانکی ایران و فضای خاص حاکم بر آن پس از اجرایی شدن قانون عملیات بانکداری بدون ربا در سال ۱۳۶۳ است. پیش از انقلاب به دلیل محدودیت‌های ارزی، چک پول‌ها جایگزین چک‌های مسافرتی (travel check) شدند و این واقعیتی است که بیشتر کارشناسان اقتصادی بر آن اتفاق نظر دارند.

بی‌توجهی بانک مرکزی به آثار منفی توسعه بیش از حد این ابزار پولی نیز باعث شد که چک‌پول‌ها جایگاه وسیعی در عملیات پولی کشور بیابند. اگر بانک مرکزی با کاهش ارزش پول ملی اقدام به انتشار اسکناس درشت می‌کرد دیگر نیازی به انتشار چک‌پول و حل معضلات پدید آمده، نبود. همچنین عدم توسعه بانکداری الکترونیک در ایران نیز دلیلی بر رشد و توسعه کاربرد چک‌پول‌ها است و توسعه بانکداری الکترونیک و انجام معاملات با چک نیاز به چک‌پول را در سایر کشور‌ها از بین می‌برد.

باید توجه داشت که چک‌های مسافرتی (travel check) چندین دهه قبل در کشورهای پیشرفته ابداع شد. کارآیی این ابزار در نقل و انتقال ارز توسط مسافران بود، به این‌ نحو که توافقی میان بانک‌های بین‌المللی صورت گرفت که بر مبنای آن چک‌پول‌های صادر شده بانک صادرکننده را به آورنده آن بپردازند. چک‌های مسافرتی به دلیل این که منجر به جا به جایی ارز نمی‌شدند، کارایی بالاتری نسبت به پول نقد یا اسکناس داشتند. همچنین هزینه‌های تبدیل چک‌های مسافرتی ارزی به پول ملی کشور موردنظر در مقایسه با تبدیل اسکناس خارجی به پول ملی آن کشور کمتر است. منع عملیات پولشویی، عدم جابه‌جایی منابع نقدی بانک‌ها و احراز هویت کامل دارندگان چک‌های مسافرتی از جمله موارد دیگر به وجود آمدن و رونق چک‌های مسافرتی توسط بانک‌ها شد.

بسیاری از چک‌های مسافرتی ارزی با رقم ارز ملی کشورهای بزرگ صنعتی صادر می‌شدند که در این صورت حکم چک‌پول را دارا بودند. برای نمونه، چک‌های مسافرتی دلاری اگر در آمریکا خرید و فروش می‌شد، نوعی چک‌پول تلقی می‌شدند و اگر افراد همین چک‌های مسافرتی را در خارج از آمریکا خرید و فروش می‌کردند، حکم چک مسافرتی را داشتند.

● چک‌پول‌های الکترونیک حریف مسافرتی‌ها!

با گسترش اینترنت و رونق تجارت الکترونیک و شبکه‌های رایانه‌ای چک‌های الکترونیک چک‌های مسافرتی را از میدان به در کردند. چک الکترونیکی یک ابزار نوین پرداخت به شمار می‌رود که دارای امنیت، سرعت و فرآیند بازدهی در قالب تمامی سیستم‌های تراکنش‌های الکترونیکی است. این نوع از چک‌ها قابلیت جایگزینی با چک‌های کاغذی در فرآیندهای تجاری را دارد. اولین‌بار چک الکترونیکی توسط خزانه‌داری ایالات متحده برای تسهیل پرداخت‌های کلان را در سطح اینترنت، به‌کار گرفته شد.

مفهوم چک الکترونیکی در قالب پروژه‌ای توسط شرکت سرویس‌های نوین مالی یا (Financial Services Technology Consortiurn) طراحی شده است. سازمان FSTC دارای ۱۰۰ عضو است و تعدادی از بانک‌های بزرگ، کارپردازان فنی امور مالی، دانشگاه‌ها و لابراتوارهای تحقیقاتی را دربر می‌گیرد. کار فنی روی پروژه چک الکترونیکی در چند مرحله انجام شد. تولید ایده‌های جدید، انجام تحقیقات اولیه، ساخت و تثبیت نمونه‌های اولیه، تنظیم ویژگی‌های ضروری برای سیستم آزمایشی و در نهایت اجرای سیستم آزمایشی ازجمله این مراحل است.

یک چک الکترونیکی نسخه الکترونیکی یا به عبارتی نسخه نمایشی چک کاغذی است. چند ویژگی مهم و اولیه چک‌های الکترونیکی به شرح زیر هستند. آن‌ها حاوی همان اطلاعاتی هستند که در چک‌های کاغذی موجود است. چک‌های الکترونیک می‌توانند با همان ارزش و چهارچوب قانونی چک‌های کاغذی پایه‌ریزی شوند. این چک‌ها قابلیت پیوند به اطلاعات نامحدود و معاوضه سریع بین سایر بخش‌ها را دارند و در نهایت می‌توانند در هر تراکنش مشابه چک‌های کاغذی امروزی مورد استفاده قرار گیرند.

در جریان صدور چک الکترونیکی، تراکنش معمولا از جانب بانک‌های دریافت‌کننده (Payer’s banks)آغاز می‌شود.

تراکنش با ارسال صورتحساب یا یک یادداشت بانکی به پرداخت‌کننده چک -که در سیستم حساب‌های قابل پرداخت مشتری طراحی شده است- آغاز می‌شود. وقتی زمان پرداخت صورتحساب فرا رسید، اطلاعات موجود در صورتحساب به وسیله سیستم حساب‌های قابل پرداخت بررسی می‌شود و سپس داده‌های صورتحساب‌ -برای صادر شدن یک چک الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. چک الکترونیکی صادرشده شامل مجموعه اطلاعات یک چک، نظیر دریافت‌کننده چک، مبلغ، زمان پرداخت و اطلاعات حساب است. برای امضا کردن چک، طرف پرداخت‌کننده یک رمز را برای گشوده شدن کارت دفترچه چک خود وارد می‌کند.

این کارت یک جایگاه امن برای کلید امضای خصوصی پرداخت‌کننده است. یک امضای چک الکترونیکی ممکن است یک کپی از صورتحساب چک الکترونیکی را به شکل رمز‌نویسی شده، در پیوست داشته باشد، بنابراین یک هکر نمی‌تواند صورتحسابی دیگر را به صورت‌ تقلبی ثبت و ارسال کند. قالب‌بندی صورتحساب‌ها ثابت نیست، اما می‌تواند از لحاظ طولی، شکل و داده‌های موجود در آن قابل تغییر باشد. بنابراین یک پرداخت‌کننده می‌تواند متن رسیده از دریافت‌کننده (Payee) را برگشت دهد. این امر دریافت‌کننده را قادر می‌کند تا اطلاعات موردنیاز جهت پرداخت صحیح را تکمیل کند.

چک الکترونیکی امضا شده به وسیله ایمیل یا تراکنش تحت وب، برای طرف دریافت‌کننده ارسال می‌شود. دریافت‌کننده صحت امضای پرداخت‌کننده را روی چک الکترونیکی و صورتحساب بررسی، اطلاعات صورتحساب را استخراج و برای حساب‌های قابل وصول ارسال می‌کند. پس از آن دریافت‌کننده رمز خود را به منظور گشودن دفترچه چک الکترونیکی وارد می‌کند.

چک‌های پشت‌نویسی شده جهت تسویه و قرارگیری در حساب به بانک‌های دریافت‌کننده ارسال می‌شوند. فرآیند تسویه می‌تواند به وسیله سیستم‌های نمایش چک الکترونیکی (ECP System) موجود یا دیگر سیستم‌های تسویه و پرداخت انجام شود. هر دو بانک دریافت‌کننده و پرداخت‌کننده، امضاهای چک الکترونیکی و پشت‌نویسی‌های به‌ کار رفته در دو لایه از سیستم صادرکننده چک (تایید کلیدهای امضا و حساب بانک پرداخت‌کننده اصلی (را بررسی می‌کنند.

بانک پرداخت‌کننده تحقیق می‌کند که این چک الکترونیکی تکراری نباشد، حساب و هویت پرداخت‌کننده جاری صحیح باشد و در نهایت یک پیام برای پرداخت‌کننده ارسال می‌شود که در آن شرح کاملی از روند تراکنش درج شده است.

از آنچه بیان شد، می‌توان به قابلیت‌های چک الکترونیکی در مقایسه با چک‌های کاغذی معمولی پی برد. این چک‌ها در مقایسه با کارت‌های اعتباری نیز مزایای قابل توجهی دارند. کارت‌ها به وسیله اشخاص حقیقی و در کسب و کارهای کوچک‌تری به کار می‌روند تا پرداخت‌ها را در فروشگاه‌ها یا دیگر اماکن نزدیک به مشتریان مقدور سازند. سیستم امنیتی که در اینترنت برای کارت‌های اعتباری به کار می‌رود، می‌تواند به طور آفلاین نیز استفاده شود. چک‌های الکترونیکی می‌توانند امنیت پرداخت‌ها را نه ‌تنها در جریان پرداخت‌های جزیی محلی بلکه در سراسر اینترنت برقرار کنند.

برخلاف کارت، چک الکترونیکی می‌تواند برای اشخاص حقوقی و به منظور وصول پرداخت‌های تجاری نیز به کار گرفته شود. در واقع می‌توان به جای چک‌های معمولی در امور تجاری از آن استفاده کرد. به دلیل وجود خطرات امنیتی حاصل از کاربرد کارت‌ها، برخی صادرکنندگان آن‌ها یک محدودیت روزانه در خصوص مبلغی که می‌تواند از طریق یک کارت شارژ کرد تعیین کرده‌اند. چک‌ الکترونیکی در اختیار مشتری است نه بانک، بنابراین نمی‌توان در مورد مبلغ آن هیچ محدودیتی اعمال کرد.

مریم عمادی