غلبه بر یک قرن خصومت قومی

رفتن عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه به شهر ایروان , جایی که یک قرن از آنجا صدای دشمنی و نفرت شنیده است یک تصمیم متهورانه بود آنچه اقدام آنکارا و ایروان را در برچیدن این حصار بلند خصومت زیباتر جلوه داد , بهره جستن آنها از یک رویداد ورزشی برای گشودن طلسم یک اختلاف سیاسی بود

رفتن عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه به شهر ایروان ، جایی که یک قرن از آنجا صدای دشمنی و نفرت شنیده است یک تصمیم متهورانه بود ‎/ آنچه اقدام آنکارا و ایروان را در برچیدن این حصار بلند خصومت زیباتر جلوه داد ، بهره جستن آنها از یک رویداد ورزشی برای گشودن طلسم یک اختلاف سیاسی بود. به تعبیری ، این بار نیز ورزش به یاری سیاست آمد و قبل از آنکه دیپلمات ها سفره دوستی بگسترانند تیم های فوتبال دو کشور در دیداری نمادین کار را برای تصمیم گیران سیاسی آسان ساختند.

اهمیت اولین تماس تاریخی سران ترکیه و ارمنستان برای همه ملت هایی که از روز سقوط امپراتوری عثمانی تاکنون شاهد و ناظر این نزاع دو طرف بوده اند روشن است. اختلاف ارامنه و ترک ها همانند بسیاری از نزاع های قومی در جوامع دیگر ، در بستر تاریخی چون یک غده بدخیم درآمد و هر چه زمان گذشت خطر سرایت آن بیشتر شد ‎/ جلوه های ناگواری از این اختلاف در سال های اخیر نمایان شد، وقتی که لابی ارامنه در غرب رضایت حدود ۲۰ کشور را برای محکومیت ترکیه و ثبت واقعه ۱۵ آوریل در شمار جنایات تاریخی جلب کرد.

طبیعی بود که در این فضای جنگ سردگونه ، «سیاست ستیز» سایه خویش را بر همه ابعاد روابط فرهنگی و اقتصادی دو طرف حکمفرما سازد. اندکی بعد از استقلال ارمنستان در سال ۱۹۹۱ دو کشور آخرین ریسمان روابط دیپلماتیک خویش را هم بریدند، مرزهای مشترک بسته شد و این دو ملت که هر کدام دارای تاریخ و تمدنی کهن هستند به معنای کامل در میان حصار دشمنی محبوس شدند حتی کسانی که خویشاوندانشان در خاک همدیگر زندگی می کنند از دیدار و تماس محروم شدند.

با این سرگذشت ناگوار است که تصمیم عبدالله گل و دولت اسلامگرای ترکیه برای حضور در ایروان رنگ یک رویداد تاریخی به خود گرفت و اغلب محافلی را که در یک قرن اخیر صدای دشمنی از دو سوی مرز شنیده بودند غافلگیر ساخت. اغلب ناظران این اتفاق را به عنوان سنگ بنای حرکتی که می تواند چشم انداز تیره مناسبات ارامنه و ترک ها را تغییر دهد نگریسته اند. این اقدام بویژه در روزهایی که صفحات قفقاز را حوادثی خونین پوشانده اعتبار ویژه ای نزد محافل سیاسی پیدا کند ‎/ رئیس جمهور ترکیه که از اثرات و بازتاب تصمیم خویش آگاه بود هنگام ورود به فرودگاه ایروان اعلام کرد که این دیدار گامی است به سوی تأمین صلح و ثبات در منطقه. واقعیت نیز همین است که دیدار تاریخی روز شنبه ایروان نوعی تلطیف فضای مسموم قفقاز بود.

سران ایروان وآنکارا در شرایطی سرود صلح خواندند که بوی جنگ منطقه قفقاز را فرا گرفته و مرزهای ترکیه و ارمنستان از سوی ارتش های توسعه طلب غربی و دولت های جاه طلب منطقه ناامن شده است.

با این همه سؤالات زیادی حول دیدار تاریخی عبدالله گل و سرکیسیان مطرح است.

شاید مهم ترین پرسش در این باره به اسباب و عللی مربوط شود که موجب شد ایروان و آنکارا به سیاست طولانی ستیز و تقابل پایان دهند.

● مراحل زدودن

بی گمان جرقه این تصمیم پیش از همه در ذهن نسل جدید زمامداران دو کشور روشن شد. زمزمه یک تجدیدنظر در میان سیاستمداران واقعگرای دو کشور از دو سال پیش شروع شد. در این بازنگری بود که دولتمردان اسلامگرای ترکیه آشکارا اعلام کردند ادامه خط دشمنی میان دو همسایه بی فایده و غیر قابل تحمل است. در واقع آنها با این تصمیم به مبارزه با گذشته سیاسی شان رفتند. گویی آنها در این بازاندیشی دریافته بودند که زندگی در سایه خصومت جز اتلاف توان و بر باد دادن فرصت ها برای دو کشور نتیجه ای ندارد.

به تدریج این تفکر واقعگرایی به میان سیاستمداران ایروان نیز راه یافت تا حدی که سرژ سرکیسیان پس از بدست گرفتن قدرت ، نوید آشتی و همکاری با ترکیه را داد و در چند سخنرانی خود از سرگیری مناسبات دو کشور را به مصلحت دو ملت دانست.

اما در این میان دو عامل دیگر به یاری دولتمردان آنکارا و ایروان آمد. اول ، نظرخواهی عمومی از ارامنه و ترکها که برپایه نتایج آنها اعلام شد که یک قرن برای دوری و دشمنی دو ملت کافی است و دیگر ساکنان این دو حوزه تاریخی نمی خواهند با اندیشه دشمنی زندگی کنند و دوم تحولات منطقه بویژه رویدادهای اخیر قفقاز که تهدیدات مشترکی را متوجه دو کشور ساخت.

بر همین اساس دولتمردان اسلامگرای ترکیه تصمیم خویش را پاسخی به خواست مردم دانستند. عبدالله گل این پیام مردم اش را به طرف مقابل رساند. خطر مهمی که به دنبال این نظرخواهی ها سران دو کشو به آن پی بردند این بود که مبادا در پایان یک قرن خصومت مردم دو کشور تصور کنند این نزاع جزوی از بازی بزرگان است ‎/

این خطر در آنکارا بیشتر حس شد وقتی که دریافت ماجرای ۱۵ آوریل به یک اهرم تسویه و انتقام از سوی حریفانش بکار گرفته می شود و دولت هایی مثل فرانسه که با عضویت ترکیه در اروپا مشکل دیرینه دارند به همین ریسمان اختلاف ترکها و ارامنه توسل جسته اند.

البته نباید از نظر دور داشت که دولت های حاکم بر ایروان و آنکارا از آن جا که منابع اقتصادی را مبنای سیاست خارجی خویش قرار داده اند در برداشتن این گام به منافع حاصل از آن نیز نگاه دارند.از این منظر از سرگیری روابط سیاسی بین ترکیه و ارمنستان فواید متعددی برای ترکیه دارد که نجات از بار سنگین کشتار ارامنه و افزایش نقش این کشور در منطقه قفقاز از جمله این فواید به شمار می رود و به این کشور امکان می دهد در حل اختلافات در منطقه نقش بیشتری ایفا کند. پس از آغاز مناقشه میان گرجستان و روسیه در ماه اوت بر سر کنترل اوستیای جنوبی و آبخازیا، (سرزمین های جدایی طلب گرجستان) آنکارا پیشنهاد تأسیس مجمع همکاری برای قفقاز با هدف برقراری ثبات منطقه ای را ارائه داد.

ترکیه بسیار امیدوار است که در نتیجه این تحولات به یک «نیروی صلح» مؤثر تبدیل شود و برای رسیدن به چنین خواسته ای باید روند عادی سازی مناسبات را با ارمنستان آغاز کند، اما ارمنستان آخرین کشوری است که ترکیه اختلافاتش را با آن حل نکرده است.

ترکیه نمی تواند چهره کشوری را داشته باشد که با کشورهای کوچک اطرافش مناقشه دارد.

از طرفی برای آنکارا آشتی با ارامنه پس از آشتی با قبرس در حکم یکی از کلیدهای ورود به اروپا است. به همین دلیل دیدار رئیس جمهور ترکیه از ارمنستان پیامدهای مثبتی را در پی داشت ، ریاست فرانسوی اتحادیه اروپا پنجشنبه از این دیدار استقبال کرد و آن را اقدامی قوی و مشوق خواند.

از طرفی در فضای بحرانی قفقاز برای ایروان نیز این اتفاق سودمند است.

بحران گرجستان یکی از عواملی است که طرف ارمنی را به نزدیک شدن به ترکیه ترغیب کرد. ارمنستان واقعاً به ترکیه به عنوان تنها راه دسترسی این کشور به بقیه نقاط جهان نیاز دارد زیرا گرجستان طرف مطمئنی نیست.

در برهه ای که جنگ و خصومت در منطقه دامن گسترده، عبدالله گل در سفری تاریخی به ایروان در صدد برآمد تا به یک قرن خصومت قومی میان ارامنه و ترک ها پایان دهد. در بخش قبلی این نوشتار عوامل داخلی و منطقه ای مؤثر در این تصمیم بحث شد اکنون بخش دوم آن به پیامدها و چشم انداز این اتفاق اشاره دارد.

● مزیت ها و مخاطرات یک تصمیم

دو طرف دریافته اند که عبور از گذشته آکنده از سوء ظن به این آسانی نیست و آنها شاید هزینه هایی برای برچیدن دیوار جدایی بپردازند. در این مسیر عبدالله گل و سرکیسیان با گروه ها و جریان هایی رودررو خواهند شد که از اختلاف تاریخی دو ملت همچون سرچشمه ای برای توجیه و تداوم حیات سیاسی شان بهره جسته اند. از همین روست که در هر دو کشور گروه مخالفان دولت پرچم مقابله با این تصمیم را برافراشتند، البته دامنه مخالفت در جبهه ارامنه به این دلیل که دولت آنها نقش میزبان داشت قدری محتاطانه بود و همه گروه های سیاسی ارمنستان به غیر از حزب داشناکسیون سعی کردند با سفر گل رضایتمندانه برخورد کنند اما حزب داشناکسیون که در قره باغ نفوذ عمیق دارد، در آستانه این سفر در مرکز ایروان پایتخت ارمنستان گردهمایی اعتراض برگزار کرد و اقدام دولت ارمنستان را در دعوت از گل غیراصولی برشمرد.

اما در ترکیه این رویداد دستمایه مخالفت دو طیف ملی گرایان و لائیک ها قرار گرفت به طوری که نایب رئیس حزب ملی گرای ترکیه در این باره گفته است: این ملاقات به هیچ وجه توجیه پذیر نیست زیرا مردم ترکیه به طور ناعادلانه و به دروغ مورد اتهام نسل کشی قرار گرفته اند. بایکال رهبر حزب جمهوریخواه خلق ترکیه و لیدر لائیک ها به زبان طعنه گفت: گل می تواند در هنگام سفر خود به ایروان از بنای نسل کشی ارامنه دیدار کند تاج گلی را هم آنجا بگذارد. او دولت را با این سؤال روبه رو کرد که ارمنستان برای تغییر سیاست خصومت خود در قبال ترکیه در خصوص دروغ های ارامنه چه کرد این کشور برای خارج شدن از خاک جمهوری آذربایجان چه کار کرد

به این صورت از نظر سیاسی شکستن این تابوی خصومت و گشودن مرزها بین دو کشور برای دولت اسلامگرای ترکیه یک ریسک سیاسی به حساب می آید. اما آنچه به دولت اردوغان در این مسیر اعتماد به نفس بخشید تغییر نگاه مردم ترکیه است که بر اساس نظرخواهی ها بیش از ۷۰ درصد آنها مخالف ادامه خصومت ارامنه و ترک ها هستند.

شاید بعد از سفر گل این سؤال به طور جدی در دو کشور زنده شود که پرونده سوء ظن ارامنه چه خواهد شد. ارمنی هایی که ادعا می کنند بیش از یک و نیم میلیون از مردم این کشور در جریان قتل عامی گسترده در طول جنگ جهانی اول به اتهام همدستی با مهاجمان روس برای استقلال شرق آناتولی کشته شدند ولی ترکیه از اطلاق واژه نسل کشی به این واقعه خودداری می کند. از واکنش های چند روز اخیر در محافل حزبی و سیاسی ترکیه می توان فهمید که دو طرف هنوز آمادگی عبور از این اختلاف را به طور کامل ندارند لذا به نظر می آید که رهبران سیاسی آنها به جای نفی یا پاک کردن این اختلاف تاریخی تلاش می کنند نوعی مدیریت بحران را به نمایش بگذارند. به عبارتی این عقلانیت در رهبران جدید دو کشور پیدا شده که می توانند با وجود چنین سوء ظن تاریخی باهم زندگی کنند. مثل همه دولت هایی که از افغانستان و پاکستان تا چین و هند با این قبیل اختلاف های ارضی و قومی دست به گریبان هستند اما این اختلاف مانع از همکاری آنها نشده است. در واقع هنر دولتمردان ایروان و آنکارا این است که از تشدید و گسترش این بیماری سوء ظن و خصومت پیشگیری کنند بیش از همه اردوغان و گل می دانند ترکیه آمادگی عبور شتابان از این اختلاف را ندارد. ترکیه رسماً مسئولیت این کشتار را نخواهد پذیرفت ولی آنان امیدوارند این دعوا به صورت خاموش درآید یا آنکه به یک کمیته تاریخی واگذار شود تا آن را بررسی و فیصله دهد.

بنابراین از این دیدار نباید انتظار یک معجزه داشت زیرا پرونده اختلاف دوکشور در دو طرف از آن دست مسائلی است که ماهیت ملی دارد و همه ارکان حاکمیت باید درباره آن به اجماع برسند. امید دولت اردوغان این است که با گشودن مرزهای دو کشور مناسبات فرهنگی میان دو کشور ادامه پیدا کند تا به این صورت مقاومت در برابر برقراری مناسبات دیپلماتیک دو کشور تضعیف شود. گشایش هر چه سریعتر مرزهایی که آنکارا از پانزده سال پیش آنها را بسته است نقش بسیار مهمی در تحکیم روابط دو طرف خواهد داشت. پس از این اقدام می توان حتی در خصوص ایجاد خطوط انتقال نفت و گاز از طریق دو کشور تصمیم گرفت و چنین دورنمایی به طور کامل با پروژه ثبات و همکاری در قفقاز مطابقت دارد. نباید از نظر دور داشت که در این بخش ترکیه یک رقابت پنهان با روس ها دارد و ایده ایجاد ثبات و همکاری در قفقاز از یک سو سیاست نظامی روسیه را خنثی می کند و از سوی دیگر به تحکیم مواضع ترکیه در قفقاز منجر می شود.

محمد بخشنده