خطر در کمین است

طبیبانه ای پیش درآمد ماه مبارک رمضان

«ترومبوزوریدی- سینوسی»، از گروه بیماری‌هایی است که اطلاع عمومی از آن و شرایط مساعدکننده آن می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی در کاهش میزان بروز آن داشته باشد. اطلاع عمومی در مورد این بیماری نه تنها در عرصه عمومی، بلکه در جامعه پزشکی هم بسیار کم و از جنبه‌هایی غیردقیق است.

در هر دقیقه میزان قابل‌توجهی خون به طور مداوم وارد مغز می‌شود و پس از استفاده به وسیله مغز، همین میزان از مغز خارج می‌شود. مسیر ورود و خروج خون از مغز جداست. خونی که با فشار و با ضربان قلب از طریق شریان‌ها وارد می‌شود، باید به طور مداوم از طریق وریدها یا سینوس‌ها (با سینوس‌های اطراف بینی اشتباه نشود) خارج شود. هر اختلالی در تخلیه خون مغز، موجب پرخونی و تورم آن می‌شود و از آنجا که مغز در محفظه‌ای محدود شده، با این تورم و پرخونی، امکان افزایش حجم نمی‌یابد، در نتیجه به عناصر حیاتی آن فشار آمده و خطرات زیادی بیمار را تهدید می‌کند.

اگر مقایسه کوچکی با سایر ظروفی که دست بشر ساخته به عمل آوریم، آنچه حیرت‌انگیز می‌نماید، احتمال انسداد در موارد بسیار نادر نیست بلکه فقدان انسداد و کارکرد مناسب در اکثریت مطلق موارد و در همه حالات است. این ظرف از سرامیک یا شیشه ساخته نشده، بلکه از جنس نسوج بدن است. مایعی که در آن جریان دارد هم آب زلال نیست، بلکه مایع غلیظی چون خون است. این ظرف گهگاه مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، بلکه دایم بدون اراده ما در حال کار است. با این همه می‌بینیم که موارد انسداد در این سیستم خروجی بسیار نادر هستند. واقعیت چیست؟

واقعیت این است که برای جلوگیری از این انسداد (ترومبوز) خداوند مکانیسم‌های بی‌شماری تعبیه کرده که ما تاکنون فقط تعداد کمی از آنها را شناخته‌ایم. مواد متعددی این مایع غلیظ را بر آن سطح چسبنده لغزان می‌کنند و مواد متعددی از لخته شدن خون در داخل رگ‌ها جلوگیری می‌کنند و میزان مایع خون در حدودی تنظیم شده که اجازه عبور از داخل رگ را می‌دهد. بنابراین برای بروز انسداد در این سیستم تنها یک عامل کفایت نمی‌کند و اغلب عوامل متعددی دست به دست هم می‌دهند تا این انسداد ایجاد شود؛ مگر اینکه یکی از این عوامل آنقدر قوی باشد که علل دیگر را تحت‌الشعاع قرار دهد.

این بیماری در خانم‌ها شایع‌تر است (به خصوص خانم‌های چاق). بسیاری از موارد زمانی دیده می‌شوند که بیمار به دلایل گوناگون دچار کم‌آبی شده باشد. طبیعتا خون غلیظ چسبندگی بیشتری دارد. قرص‌های ضدحاملگی هم از آنجا که چسبندگی خون را افزایش می‌دهند، احتمال این ترومبوز را زیاد می‌کنند. به‌ویژه به نظر می‌رسد مصرف نامنظم یا گاهگاهی این قرص‌ها تاثیر بیشتری داشته باشند؛ شاید به این دلیل که به ناگاه تعادل انعقادی را به هم می‌زنند.

از همه اینها مهم‌تر اینکه افراد گوناگون استعدادهای متعددی به پدیده ترومبوز دارند و در حال حاضر فاکتورهای متعددی شناخته شده که نه تنها موجب انعقاد نمی‌شوند، بلکه از انعقاد خون جلوگیری می‌کنند. میزان فاکتورهای ضد انعقاد در افراد گوناگون یکسان نیست و در برخی افراد برخی از این فاکتورها وجود ندارند. فاکتور مهم دیگر، وجود عفونت در اطراف مغز، مثل گوش و سینوس‌های بینی است. وجود این عفونت‌ها انعقاد خون را در قسمت‌های مجاور افزایش می‌دهد و موجب افزایش پدیده ترومبوز می‌شود.

از آنجا که وریدها یا سینوس‌هایی که خون را از داخل مغز تخلیه می‌کنند در افراد گوناگون اشکال متعددی دارند، علایم بالینی ترومبوزهای سینوسی بسیار متنوع و در بسیاری از موارد بسیار گول‌زننده است. در برخی موارد به دلیل اینکه احتقان فقط در قسمت محدودی از مغز اتفاق می‌افتد و این احتقان کندتر از معمول پیشرفت می‌کند، علایم بالینی بسیار شبیه تومور‌های مغزی می‌شوند. در برخی موارد که پرخونی در قشر مغز اتفاق افتاده، ممکن است ابتدا موجب تشنج شود و ممکن است این بیماران با مبتلایان به صرع اشتباه شوند. در برخی موارد ترومبوز با سرعت اتفاق می‌افتد.

جدار رگ‌ها در برابر این پرخونی طاقت نیاورده و پاره می‌شوند و مقداری خون در مغز می‌ریزد و این بیماران شبیه مبتلایان به سکته مغزی می‌شوند. در بسیاری از موارد هم تخلیه خون تمام مغز اشکالی پیدا می‌کند که آنقدر شدید نیست که بیمار را بکشد ولی به تدریج بیمار دچار افزایش فشار داخل مغزی می‌شود، شبیه حالتی که به آن «تومور کاذب» گفته می‌شود. در هرحال به نظر می‌رسد که در بسیاری از این موارد سردرد یک علامت ثابت باشد.

● اهمیت تشخیص به‌موقع

پیشرفت‌های جدید و متنوع تصویربرداری از مغز موجب شده تا شیوع ترومبوز سینوسی از آنچه در گذشته تصور می‌شد، بسیار بالاتر برود. بسیاری از بیماران که در گذشته تشخیص‌های دیگری برای آنان مطرح می‌شد، امروزه به عنوان ترومبوز سینوسی شناخته می‌شوند و بسیاری از موارد خفیف‌تر هم تشخیص داده می‌شوند، اما مهم‌تر از همه اینکه درک اهمیت این تشخیص و درک مکانیسم‌های بروز آن نه‌تنها موجب درمان بهتر بیماران شده، بلکه موجب شده بتوانیم به طور موثری از آن پیشگیری کنیم؛ چرا که ترومبوز سینوسی از آن گروه بیماری‌هایی است که اطلاع‌رسانی عمومی به شدت می‌تواند بر میزان شیوع آن تاثیر بگذارد و بنابراین اطلاع‌رسانی در مورد آن و روش‌های پیشگیری از آن باید در دستور کار بخش سلامت رسانه‌ها قرار بگیرد.

● افزایش بروز در ماه مبارک

همه‌ساله در ماه رمضان متخصصان مغز و اعصاب با بیماران متعددی مواجه می‌شوند که برای تاخیر در قاعدگی از قرص‌های ضدحاملگی به صورت کوتاه‌مدت استفاده می‌کنند و در شرایط کم‌آبی بدن دچار بیماری ترومبوز سینوسی می‌شوند.

امسال نیز با توجه به اینکه ماه رمضان در تابستان بوده و ساعات روزه‌داری طولانی است، به نظر می‌رسد این خطر از سال‌های پیش هم بیشتر باشد. بنابراین زمان مناسبی است که از طریق رسانه‌ها این موضوع به اطلاع مردم رسانده شود.

دکتر بابک زمانی