خلیج فارس, نماد مانای ایرانیان

جمله ای از ماکیا ولی اندیشمند و فیلسوف ایتالیایی نقل شده که می گوید یک قدرت به آسانی برای خود نام می گیرد اما یک نام به راحتی برای خود قدرت نمی آورد نمادها در طول سالیان سال شکل می گیرند و شاید صدها سال می گذرد تا یک کشور به نماد و نشانه ای ملی دست می یابد و بی شک پاسداشت و نگهبانی از این نمادها امری اجتناب ناپذیر به شمار می رود

جمله‌ای از ماکیا‌ولی اندیشمند و فیلسوف ایتالیایی نقل شده که می‌گوید: یک قدرت به آسانی برای خود نام می‌گیرد اما یک نام به راحتی برای خود قدرت نمی‌آورد!

نمادها در طول سالیان سال شکل می‌گیرند و شاید صدها سال می‌گذرد تا یک کشور به نماد و نشانه‌ای ملی دست می‌‌یابد و بی‌شک پاسداشت و نگهبانی از این نمادها امری اجتناب‌ناپذیر به‌شمار می‌رود.

از طرفی مگر جز این است که در همه جوامع به وحدت و یکپارچگی ملی به‌عنوان شاخصی در جهت بقای دولت- ملت نگریسته می‌شود و در این رابطه جای شک و تردید وجود ندارد که نمادهای ملی به تقویت هویت ‌و در نهایت حفظ یکپارچگی ملی می‌انجامد.

نقطه عکس این قضیه نیز صادق است که بی‌اعتنایی اعضای جامعه نسبت به نمادها و علائم ملی می‌تواند به سست شدن پایه‌های اجتماعی و در ادامه بی‌اعتنایی مردم به هویت ختم شود که اگر از جامعه‌ای هویتش گرفته شود بقایش دیری نمی‌پاید. خلیج فارس که چندی است خلیج تا ابد فارس خوانده می‌شود از جمله نمادهای مانای ایرانیان است که مرور اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد ماهیت وجودی ایران و خلیج فارس با هم رابطه‌ای مستقیم داشته به‌گونه‌ای که در هیچ دوره‌ای از تاریخ نمی‌توان ایران را بدون خلیج فارس یافت یا اینکه بر محدوده این خلیج نیلگون نام دیگری مشاهده کرد.

● وضع جغرافیایی

خلیج فارس که پارس نیز ذکر شده است آبراهی است در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌جزیره عربستان با مساحت ۲۳۳هزار کیلومتر مربع که بر همین اساس بعد از خلیج مکزیک و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ دنیا به‌شمار می‌آید.

خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند راه دارد و از غرب به دلتای رودخانه اروند و ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در مجاورت خلیج فارس قرار دارند.

قرار گرفتن منابع نفت و گاز درخلیج فارس و سواحل و نیز ویژگی‌های دیگر اقلیمی، آن را به نقطه استراتژیک در منطقه تبدیل کرده است. خلیج فارس که پیشینه آن به حدود ۵۰۰ هزار سال قبل برمی‌گردد از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و دریای آزاد راه یافته و نزدیک به ۱۳۰ جزیره کوچک و بزرگ در آن واقع شده است که جزیره لارک، ابوموسی و تنب بزرگ و کوچک، قشم، هنگام، لاوان و کیش در ساحل ایران قرار گرفته‌اند. جزیره قشم به مساحت ۱۱۵ کیلومتر مربع بزرگترین جزیره خلیج فارس است و بحرین تنها کشور جزیره‌ای دنیای عرب به‌شمار می‌رود.

● اهمیت استراتژیک

خلیج فارس هم از نظر نظامی، استراتژیک و هم از جهت ژئوپلیتیک نقطه‌ای استثنایی در کره خاکی محسوب می‌شود.

استراتژیک از آن جهت که نفت و گاز منطقه به آن وابسته است و حجم عظیمی از سوخت دنیا از تنگه هرمز عبور می‌کند لذا تسلط به خلیج فارس می‌تواند تسلط بر منطقه تلقی شود آنچنان که سال‌ها قبل ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی ژاندارم منطقه نام گرفته و به نوعی به ستون امنیتی برای عبور و مرور مصون از خطر سوخت تبدیل شده بود. تنگه هرمز علاوه به نقش خروج نفتکش‌ها به عنوان ممر و آبراه ورودی مایحتاج مردم منطقه از غرب نیز ایفای نقش می‌کند و در یک جمله در حالت بالقوه خلیج فارس برای کشورهای منطقه امکاناتی خارق‌العاده به‌وجود آورده است.

● نام خلیج فارس

تا اینجا مقدماتی ذکر شد تا اهمیت و نقش بسیار حیاتی خلیج فارس در منطقه تا حدی روشن شود اما بحث اصلی این نوشتار در حقیقت پی‌جویی و کنکاش پیرامون نام این محدوده است چرا که بنا به دلایلی در سال‌های اخیر زیاده‌خواهی‌های اعراب و شاید هم کوتاهی‌های ما زمینه‌ای فراهم کرده که در چند مقطع نام‌های جعلی و غیرقابل استناد برای نامگذاری خلیج فارس مورد استفاده قرار بگیرد.

خلیج فارس از جمله کهن‌ترین نام‌ها در اسناد تاریخی به‌شمار می‌رود و بر اساس این مستندات اولین قوم‌هایی که نام خلیج‌فارس را در دنیا به کار برده و آن را به رسمیت شناخته‌اند یونانیان در ۶ ق.‌م و سپس رومیان بوده‌اند و هرودت پدر تاریخ نیز در نوشته‌های خود به نام خلیج فارس اشاره کرده است.

جالب اینجاست که سالیان متمادی تمامی مورخان یا ساکنان منطقه به دلایلی دو نام دریای عربی و خلیج فارس را به کار می‌بردند، به نحوی که از آغاز دریای احمر خلیج عربی نام گرفته بود و خلیج فارس نیز که نامی قدیمی‌تر داشت و شاید برای تمایز قائل شدن بوده که دریای احمر را خلیج عربی ذکر کرده‌اند.

در قرون وسطی آسیایی‌ها و اروپایی‌ها در کتاب‌های تاریخ و جغرافی و در منابع و نقش‌ها و دیگر مدارک نام خلیج فارس را به کار می‌برده‌اند و این در حالی است که در نقشه جهان‌نما واقع در کلیسای هارتفورد نیز به این نکته اشاره شده، در اوستا هم در چند جا از خلیج فارس به نام دریای پوئی‌تیک یاد شده است. سند دیگری که در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود نقشی است که در زمان یکی از پادشاهان بابل ترسیم شده و شرح پیرامون وضعیت نقشه به وضوح به خلیج فارس اشاره دارد.

اناکسمین ‌۶۱۰-۵۴۶ پ. م در نقشه جهان خود از خلیج‌فارس نام برده و هکاتئوس ملطی نیز که از سرشناس‌ترین جغرافی‌دانان عصر خود بوده نقشه‌ای ترسیم کرده که در آن خلیج فارس و خلیج عربی (دریای سرخ) متمایز از هم مشاهده می‌شوند. این در حالی است که نویسندگان دیگر یونان مانند کنزیاس، گزنفون و استرابون نیز خلیج فارس را با نام پرس پارسه، پرسای و پرس‌پولیس نامگذاری کرده‌اند. سنگ‌نبشته داریوش کبیر نیز سند محکم دیگری است که در آن نام دریای پارس آمده است.

دیسنار کوس ۳۲۵- ۲۸۵ پ.م، اراتوستن سیرنایی ۳۷۶ـ۱۹۴ پ.م و هییارکوس هر سه از جغرافی‌دانان بزرگ و نقشه‌نگاران قهار عصر خود بوده‌اند که در آثار خود خلیج فارس و خلیج عربی (دریای سرخ) را متمایز از هم معرفی کرده‌اند. آریانوس تاریخ‌نگار یونانی هم در سده ۲ پ.م نام پرسیکن کاای تاس را که ترجمه درست خلیج فارس است به کار برده و دانشمندان دیگر هم در آثار خود به این نکته اشاره داشته‌اند.

از سرشناس‌ترین آنان بطلمیوس است که اطلسی جامع از جهان کشیده و در آن بدون هیچ ابهامی آب‌های جنوب ایران را پرسیکوس سینوس (خلیج فارس) نام نهاده که همین اصطلاح بعدها بر زبان‌ها باقی ماند.

● بعد از اسلام

در آثار تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی برای اشاره به خلیج‌فارس از نام‌های دریای فارس، خلیج العجم، بحرالفارسی و الخلیج الفارسی استفاده شده است و ابوالقاسم عبدالله ابن عبدالله ابن احمدبن خرداد از تاریخ‌نگاران مسلمان در کتاب المسالک الممالک نوشته است: دریای فارس که دریای بزرگی است دارای جزر و مد نمی‌باشد مگر ۲ بار در سال. قدامته‌بن جعفر و احمدبن ابی‌یعقوب نیز از تاریخ‌نگاران اسلامی به دریای فارس اشاره کرده‌اند به خصوص در کتاب معروف تاریخ یعقوبی به خلیج فارس اشاره شده است. اما کهن‌ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی حدودالعالم من المشرق الی‌المغرب است که در آن خلیج پارس آورده شده است.

ذکر تک تک مستندات اگرچه استحکام و ثبوت قطعی‌تر نام خلیج‌فارس را نشان می‌دهد اما نام بردن از همه این مدارک و بیان جزئیات آنها بحثی کلان و مفصل‌تر می‌طلبد.

در دنیای غرب از سال ۱۶۴۸ تغییر عمده‌ای در نام خلیج فارس به تثبیت رسید که بر اساس آن همه نام‌های محلی و بومی به نام یکپارچه و نهایی persiangulf تغییر یافت که این نام تاکنون نیز پابرجا بوده است.

جالب اینجاست که در بین خود اعراب نیز اینگونه نیست که همگی از نام جعلی استفاده کنند بلکه بسیاری از نویسندگان و دانشمندان عرب از جمله جرجی زیدان، طه‌الهاشمی، دکتر نوفل، قدری قلعجی، نذیر فنظه، علی حمیدان و... همگی از نام صحیح خلیج فارس استفاده کرده‌اند و البته بسیاری از آنان هم ضمن نکوهش تلاش برخی برای جعل نام خلیج فارس بر به کار بردن نام صحیح، تاکید کرده‌اند و در دایره‌المعارف معتبر و مشهور المنجد از اصطلاح خلیج فارس استفاده شده است.

شاید جالب باشد بدانید یکی از نخستین تلاش‌ها برای جعل نام خلیج فارس در سال ۱۹۵۸ توسط سرهنگ عبدالکریم قاسم صورت گرفت آن هم با هدف جلب احساسات و ترغیب حس ناسیونالیستی اعراب که بعد از او عبدالناصر، رهبر مصر نیز که داعیه رهبری جهان عرب را داشت قدم در تحریف تاریخ گذاشت.

این توهم توطئه نیست بلکه حقیقتی تلخ در تاریخ است که نشان می‌دهد نخستین‌بار واژه مجعول خلیج عربی توسط یکی از کارگزاران انگلستان به کار رفته است و البته قبل‌تر از آن در سال ۱۹۳۷ پرونده‌ای تحت عنوان تغییر نام خلیج فارس در وزارت خارجه این کشور تشکیل شده بود و در سال ۱۹۸۱ هم وزیر دفاع ریگان با هدف ضربه زدن به ایران تصمیم به جعل نام خلیج فارس گرفت و در این راه از حقوقدانان وزارت خارجه این کشور استفسار کرد و بعد از بررسی کارشناسانه، حقوقدانان هشدار دادند که این کار باعث ایجاد یک رویه حقوقی می‌شود بنابراین جعل رخ نداد اما در آمریکا تنها از عنوان خلیج استفاده شد.

جای بسی تاسف است که عرب‌زبانان همسایه هرچیزی را دستاویز بروز تنش قرار می‌دهند و به بهانه‌های واهی نسبت به حقوق و مالکیت‌های مادی و معنوی ایران دست‌درازی می‌کنند.

آنچنان که گفته شد شکل‌گیری یک نماد سال‌ها به طول می‌انجامد و صدها سال گذشته تا نام خلیج فارس بر نقطه‌ای از کره خاکی نقش بسته و صدها سال خاطرات مردم ایران حول این نام بوده و چگونه است برخی به خود اجازه می‌دهند یک شبه دارایی صدها ساله دیگری را به تصرف خود درآورند.

در ۱۹۹۰ اعراب قطعنامه‌ای را در مجمع عمومی سازمان‌ملل مطرح کردند تا نام خلیج‌فارس به خلیج عربی تبدیل شود اما سازمان ملل با استناد به اینکه خلیج فارس نامی باستانی است آن قطعنامه را رد کرد.

مرور دیگر اسناد حقوقی و بین‌المللی نیز نشان می‌دهد که به‌رغم همه تلاش‌ها برای تحریف حقایق تاریخی تاکنون موفقیتی عاید نشده هرچند هرگونه کوتاهی و کرختی می‌تواند جسارت زیاده‌خواهان را تحریک کند.

از سال ۱۵۰۷ تا ۱۵۶۰ در تمامی موافقتنامه‌هایی که پرتغال، اسپانیا، هلند، انگلیس، فرانسه، بلژیک و آلمان و... در منطقه امضا کرده‌اند از نام صحیح خلیج‌فارس استفاده شده و در متن موافقتنامه‌ای که انگلیس با عرب‌های کرانه جنوبی خلیج‌فارس امضا کرد مرتب به نام خلیج‌فارس اشاره شده و از آن به بعد (۱۸۲۰م) در تمام موافقتنامه‌های اعراب از عبارت الخلیج‌الفارسی استفاده شد که از آن جمله می‌توان به سند استقلال کشور کویت اشاره کرد که در ۱۹۶۱م در دبیرخانه سازمان ملل ثبت شده است و این در حالی است که دبیرخانه سازمان ملل طی یادداشت شماره AD۳۱۱/۱GEN نوشت: «در اسناد و نقشه‌های جغرافیایی منطقه آبی بین ایران از سوی شمال و شماری از کشورهای عربی از سوی جنوب به نام خلیج‌فارس نامیده می‌شود و بر پایه این یادداشت هر گاه در این سازمان از نام‌های ساختگی و نادرست به جای خلیج‌فارس استفاده شود ایران به دبیرخانه سازمان ملل تذکر می‌دهد و دبیرخانه سازمان ملل در یادداشت دیگری به شماره LA۴۵/۸/۲(C) در سال ۱۹۸۴ میلادی اعلام کرد: لازم است در اسناد بین‌المللی در موضوعات جغرافیایی هماهنگی و یکنواختی وجود داشته باشد لذا دبیرخانه معتقد بوده است بایستی اصطلاح خلیج‌فارس در اسناد و نقشه‌ها و... به کار رود...

حداقل پنج سند و قطعنامه دیگر از سازمان ملل دال بر رسمیت تاریخی، جغرافیایی و حقوقی نام خلیج‌فارس به تصویب رسیده است و وزارت امور خارجه همواره در برابر استفاده از نام نادرست و ساختگی به جای عنوان خلیج‌فارس تذکر داده و اعتراض کرده است.

در مقابل هرازگاهی مقامات و چهره‌های عربی و به‌خصوص امارات به تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران تعدی کرده و جزایر سه‌گانه ایرانی را از آن خود عنوان می‌کنند و به عبارت بهتر استفاده از نام جعلی برای نامگذاری خلیج‌فارس و نیز ادعاهای بی‌اساس پیرامون جزایر ایرانی همواره ترجیع‌بند تمام جلسات شورای همکاری خلیج‌فارس بوده است.

البته لازم به ذکر است که جعل عنوان خلیج‌فارس مختص به اجلاسیه‌های سیاسی و بین‌المللی نبوده بلکه در هر کجا که کشورهای عربی حضور و نفوذ داشته‌اند تلاش برای جعل نام خلیج‌فارس نیز نمود داشته و این شامل مراکز دانشگاهی، فرهنگی، هواپیمایی و... می‌شود

از این جمله می‌توان به استفاده از عناوین غلط به جای خلیج‌فارس در نقشه‌ها و نشریه‌های هواپیمایی اشاره کرد که با اعتراض ایران به دبیرکل انجمن حمل‌ونقل هوایی بین‌المللی در سال ۱۳۷۲ شمسی اشتباه رفع شد یا اقدام دیگری که در دایره‌المعارف کمبریج انگلستان در ۱۳۷۶ شمسی رخ داد و این اقدام نیز با واکنش سریع ایران منجر به اصلاح و عذرخواهی از ایران شد.

موارد دیگری استفاده از عناوین غلط به جای عنوان خلیج‌فارس رخ داده که برخی عامدانه و با هدف تحریف بوده و برخی دیگر ناآگاهانه که خوشبختانه هیچ‌کدام از این دو تاکنون مداوم نبوده‌اند و هر بار که از عناوین ساختگی استفاده شده با واکنش بدون تامل دولت و مردم ایران افراد خاطی مجبور به عقب‌نشینی و رفع اشکال شده‌اند. همگان به خاطر دارند موسسه نشنال‌ژئوگرافیک در سال ۲۰۰۵ اطلسی را منتشر کرد که در آن از عنوان جعلی و ساختگی استفاده شده بود که در نهایت با اعتراض رسمی نهادهای دولتی و غیردولتی و به‌خصوص مردم عادی، این اطلس اصلاح شد.

شیطنت‌ها ادامه یافت و موزه لوور فرانسه نیز اقدام به درج عنوان جعلی به جای خلیج‌فارس برای شناساندن آثار تاریخی ایران کرد و اگرچه با نامه رسمی ایران نام‌های جعلی از موزه لوور نیز حذف شد اما بعدها مشخص شد قراردادهای چند میلیارد دلاری ابوظبی با موزه لوور با جعل نام خلیج‌فارس بی‌ارتباط نبوده است.

کشورهای ثروتمند عربی برای تصرف نمادهای معنوی ایران به خصوص عنوان خلیج‌فارس و جزایر سه‌گانه به هر کاری دست می‌زنند و در مقابل در ایران اگرچه تاکنون پاسخ‌ها به نسبت سریع داده شده اما به نظر می‌رسد اقدامات فرهنگی و تبلیغی در جهت معرفی خلیج‌فارس به مردم جهان و نیز جلوگیری از طرح مکرر ادعاها و دست‌درازی‌ها ناکافی بوده است و چگونه است که اعراب برای جعل یک عنوان میلیاردها دلار هزینه می‌کنند اما ما برای حفظ و نگهداری سرمایه‌های معنوی خود هزینه نمی‌کنیم؟

بار دیگر به جمله آغازین مطلب از ماکیاولی باید اشاره کرد که اگر ایران در سالیان گذشته توانسته بود نام خلیج‌فارس را تثبیت بخشد حکایت از قدرتمند بودن ایران دارد و مبادا این قدرت تاریخی رو به تحلیل تلقی شود.

اسماعیل سلطنت‌پور