دست هایی برای محو تاریكی

مقایسه ای میان سازمان های دولتی و غیردولتی در امر مبارزه با اعتیاد

تعدادشان می‌تواند به اندازه جمعیت دنیا باشد. آنان از افراد و گروه‌های مختلفی تشكیل شده‌اند، در هر نقش و سمتی دیده می‌شوند.

می‌توانند مادر باشند یا پلیس، پزشك، راننده، هنرمند، محقق و حتی دانش‌آموز؛ فرقی ندارد از كدام راه و با چه روشی وارد می‌شوند، فرقی نمی‌كند از كدام نقطه جهان هستند و چگونه می‌اندیشند، مهم این است كه همگی آنان یك هدف مشترك دارند و به یك افق چشم دوختند، افقی كه برای تمامی‌ جهان به شكل آرزویی دست‌نیافتنی است و فقط امیدوارند كه بتوانند به‌اندازه روزنه‌ای حتی باریك دل سیاهی را بدرند.

چون با نخستین روزنه‌هاست كه سیاهی نا‌امید می‌شود. آنان به دنیایی عاری از اعتیاد می‌اندیشند و برای آن گام برمی‌دارند. امروزه جهان، مبارزه با مواد‌مخدر را به دو بخش كلی دولتی و مردمی تقسیم كرده است. عمدتا مسوولیت‌های كلان همانند ممنوعیت کشت و تولید مواد‌مخدر و مبارزه با قاچاق، از سوی دولت‌ها برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری می‌شود و برنامه‌های خرد‌تر مبنی بر فعالیت‌های فرهنگی، درمان و پیشگیری بیشتر از سوی سازمان‌های غیردولتی و مردمی انجام می‌پذیرد.

هرچند ایران در زمینه مبارزه با مواد‌مخدر در بخش دولتی از پیشینه‌ای قدیمی‌تر و حتی قدرتمند برخوردار است اما در بخش نهادهای مردمی همانند نوزادی تازه متولد شده است. با این حال این كودك با همه كوچكی خود در زمان كوتاه توانسته موفقیت‌های چشمگیری را از خود نشان دهد.

به گزارش سالانه سازمان ملل متحد (UNODC) میانگین جهانی تعداد معتادانی که به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت، تحت پوشش برنامه‌های درمانی قرار می‌گیرند، معادل ۵۸۴ نفر است. مناطقی همچون آمریکای‌شمالی، اقیانوسیه و اروپای‌غربی به ترتیب با تحت‌پوشش قرار دادن تعداد ۵۱۵۴، ۲۶۵۹ و ۱۳۲۲ نفر، در هر یک میلیون نفر جمعیت، به ترتیب دارای بیشترین میزان درمان معتادان هستند.

ایران با جمعیتی حدود ۷۰ میلیون نفر و با تحت‌پوشش قرار دادن تعداد ۳۸۲۵۰۰ نفر معتاد، در قالب برنامه‌های متنوع درمان و کاهش آسیب، طی سال ۱۳۸۵ توانسته است، به‌طور میانگین در هر یک میلیون نفر جمعیت، تعداد ۵۴۶۵ نفر را جذب مراکز درمانی كرده و تحت برنامه‌های مختلف درمانی؛ بازتوانی.

کاهش آسیب قرار دهد که از نظر تعداد، بیش از ۹ برابر میانگین جهانی است و در رتبه بهترین کشورهای توسعه‌یافته در زمینه درمان معتادان قرار دارد.

با نگاهی به آمار فوق می‌توان به این نتیجه رسید كه مراكز درمانی دولتی و غیردولتی تواما توانستند در امر جذب فرد معتاد به عنوان بیمار موفق عمل كنند این در حالی است كه بسیاری از كارشناسان با تفكیك فعالیت‌های انجام شده در زمینه اعتیاد و مواد‌مخدر به این نتیجه رسیدند كه مراكز غیردولتی موفقیت بیشتری در درمان و پیشگیری داشته‌اند.

دلیلی كه آنان عنوان می‌كنند اعتماد و عدم ترس است زیرا وقتی صحبت از جمع‌آوری معتادان یا ساماندهی آنان می‌شود هرچند ممكن است برخوردی خشن و غیرقانونی رخ ندهد ولی حس مجرم‌بودن را به فرد معتاد منتقل می‌كند. زیرا زمانی كه فرد باید توسط پلیس به مراكز ترك هدایت شود ناخودآگاهانه با یك عامل بازدارنده روبه‌رو می‌شود.

اما در بخش نهادهای مردمی زمانی كه فرد داوطلبانه به مركزی وارد می‌شود و بر این موضوع آگاه است كه افراد سالم و پاكی كه در آنجا مشغول به كارند و داوطلبانه كمك می‌كنند خود زمانی معتاد بودند؛ حس اعتماد در فرد شكل می‌گیرد و با خیالی آسوده به مركز ترك و درمان هدایت می‌شود زیرا دیگر اجباری در كار نیست.

دلیل دیگری كه باعث می‌شود مراكز مردمی‌ در ترك معتاد و بازگرداندن فرد به جامعه موثرتر عمل كنند این است كه فرد معتاد خود تصمیم می‌گیرد كه به مراكز درمان بیاید.

آمدن یك معتاد برای ترك به معنی پذیرفتن نقص خود است. به عقیده كارشناسان هیچ فرد معتادی را نمی‌توان مجبور به ترك كرد مگر اینكه خود پذیرای این نكته باشد كه فردی است وابسته به مواد‌مخدر. بنابراین طرح‌های ضربتی دولت در این مقطع نمی‌توانند موفق عمل كنند.

زیرا فردی كه برای ترك به مركزی آورده می‌شود ممكن است هنوز حس نیاز به ترك مواد در ذهنش شكل نگرفته باشد و از اعتیاد خود نیز منزجر نباشد. بنابراین بازگشت او به سوی مواد‌مخدر، پس از ترك مركز درمان اجباری، بسیار بالاتر است تا فردی كه پذیرفته كه معتاد است و باید ترك كند.

با نگاهی به فعالیت‌های مردمی می‌توان به این نكته پی برد كه عمده فعالیت‌های نهادهای مردمی در دو بخش درمان و پیشگیری و كاهش آسیب متمركز است كه توسط دو گروه متفاوت هدایت می‌شود؛ گروه اول معتادانی هستند كه ترك كردند و پس از پاكی طولانی‌مدت تجربیات و موانع كار خود را به افراد مشتاق به ترك مواد‌مخدر منتقل می‌كنند و گروه دیگر افراد دانشگاهی و سالم هستند كه در زمینه‌های تحقیقاتی و آسیب‌شناسی كار می‌كنند و چه‌بسا هشدارهایی كه این انجمن‌ها می‌دهند می‌تواند به نوعی روشن‌گر راه ارگان‌های دولتی باشد تا برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های خود را بر پایه نتایج تحقیقات علمی ‌انجمن‌های غیردولتی عملی كنند.

به طور مثال رشد روز‌افزون مواد صنعتی و روان‌گردان‌ها به جای مواد‌مخدر سنتی از مواردی است كه باید جدی گرفته شود. به طوری كه اگر آمار مصرف مواد‌مخدر سنتی در مقابل تریاك و هروئین كاهش پیدا كرده است به این مفهوم نیست كه اعتیاد كنترل شده است بلكه باید به عنوان هشداری تلقی شود مبنی بر این فرضیه كه آیا كاهش مصرف مواد سنتی به این دلیل است كه مصرف مواد صنعتی و روان‌گردان‌ها افزایش پیدا كرده است یا خیر؟

این در حالی است كه عدم اطلاع افکار عمومی جهان از اینکه در چه کشورهایی این مواد کشت و تو‌لید می‌شود و چه کشوری در معرض عوارض ناشی از آن قرار دارد باعث شده تا نه تنها میزان خسارت‌های وارده بر ایران پوشیده بماند بلکه ضرورت‌ها و فوریت‌های همکاری با ایران در زمینه مبارزه با قاچاق مواد‌مخدر نیز آنچنان که باید مورد توجه قرار نگیرد.

بنابراین تغییر الگوی مصرف مواد سنتی به مواد‌شیمیایی و روان‌گردان از جمله مسائل جدیدی است که کشور ما نیز با آن روبه‌رو است و ضرورت دارد روش‌های مناسب برای پیشگیری و جلوگیری از گسترش دامنه آن هر‌چه سریع‌تر عملی شود.

كارشناسان معتقدند در چنین مقطعی بهتر است برای آگاه‌سازی و مبارزه با مواد مخدر جدید و سنتی در سطح جامعه بین سازمان‌های مردمی و دولتی تقسیم‌بندی مناسبی انجام بگیرد.

برای مثال ستاد مبارزه با مواد‌مخدر در بخش دولتی توانسته است در سال ۸۵ به‌طور میانگین در هر روز تقریبا شش عملیات و درگیری مسلحانه علیه اشرار و قاچاقچیان مواد‌مخدر انجام دهد، در هر روز بیش از شش باند و شبکه تهیه و توزیع مواد مخدر را منهدم و در هر روز بیش از ۱۱۴۵ کیلو‌گرم انواع مواد‌مخدر کشف و ضبط كند.

این در حالی است كه مراكز غیردولتی در راستای دیگری قدم برداشتند، برای نمونه جمعیت رهایی از آسیب‌های اجتماعی (رهیاب) در زمینه درمان در سال ۸۵ توانسته نزدیك بر چهار هزار معتاد را در كمپ بستری كند كه از این میان ۱۸۰۰ نفر به رهایی از اعتیاد رسیدند یا آموزش بیش از ۳۵ هزار نفر از كادر آموزش‌و‌پرورش اعم از كادر معلمین، دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان در مورد مواد جدید و روان‌گردان اطلاع‌رسانی كنند.

در چنین موقعیتی كه حدود ۵۴ درصد از سوء‌مصرف‌کنندگان مواد‌مخدر در جهان (تریاک و مشتقات آن) در قاره آسیا سکونت دارند و از سوی دیگر بزرگ‌ترین مناطق تولید این نوع مواد‌مخدر نیز در جهان در منطقه هلال طلایی واقع در جنوب آسیا یعنی در کشورهای افغانستان و پاکستان (همسایگان شرقی ایران) مستقر هستند بالا بردن افكار عمومی از سوی نهادهای مردمی و تقویت مرزها از سوی سازمان‌های دولتی یكی از موثرترین اقدامات مهم است زایرا دولت می‌تواند با حمایتی كه از تشكل‌های غیردولتی انجام می‌دهد با هزینه‌ای بسیار پایین‌تر از آن چیزی كه در طرح‌های اجباری ترك اعتیاد سرمایه‌گذاری می‌كند نتایج مثبت‌تری و موثرتری را شاهد باشد.

این در حالی است كه شدت فرآیند عرضه و تقاضا در منطقه هلال طلایی موجب تمرکز وسیع باندها و شبکه‌های مافیایی تولید، ترانزیت و توزیع مواد‌مخدر تولیدی این منطقه بالاخص در کشور افغانستان شده است.

به طور مثال سطح زیرکشت خشخاش در افغانستان در سال ۲۰۰۶ میلادی به بالاترین میزان خود طی دو دهه گذشته رسیده و به ۱۶۵۰۰۰ هکتار بالغ شد (‌معادل ۸۲ درصد مجموع سطح زیر کشت خشخاش در جهان‌) میزان تولید تریاک نیز در این سال با ۵۰ درصد افزایش به نسبت سال گذشته به ۶۱۰۰ تن رسیده است که پیش‌بینی در افغانستان به بیش از ۷۰۰۰ تن برسد. بنابراین سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها كه دست نهادهای مردمی در آن كوتاه است تاثیر عمیق‌تری می‌تواند داشته باشد.

در هر حال نباید فراموش كرد كه جامعه‌ای عاری از اعتیاد و معتاد آرزوی هر جامعه‌ای در این جهان است كه البته به اعتقاد بسیاری از كارشناسان خواسته‌ای محال است.

زیرا اعتیاد را فقط می‌توان مهار و كنترل كرد ولی هیچ‌گاه نمی‌توان آن را نابود كرد. اما به جرات می‌توان گفت، شكست این هیولای سیاه با دست‌هایی كه اراده كردند او را از پای در آورند، در چهره تك‌تك افرادی كه موفق شدند خود را از چنگال او برهانند به زیبایی نمایان است.

پاكسیما مجوزی