نقد جامعه شناختی فیلم نیکی کریمی در زمینه ی ناباروری

ندا زندی

نقد و بررسی فیلم نیکی کریمی در زمینه ی ناباروری از منظر جامعه شناسی پزشکی و سلامت و مطالعات زنان
نشست تخصصی «سینما - سلامت» صبح پنجشنبه (24 فروردین 1391) با نمایش فیلم مستند «داشتن یا نداشتن» به کارگردانی خانم «نیکی کریمی» بازیگر و کارگردان سینمای ایران و همچنین با حضور «دکتر شیرین احمدنیا» مدیر گروه جامعه شناسی پزشکی و سلامت و عضو هیات مدیره ی انجمن جامعه شناسی ایران، «دکتر خرازی ها»، «دکترنیره توکلی» عضو گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی ایران، «نیکی کریمی» و جمعی از مسئولان منطقه هفت شهرداری تهران  برگزار شد.
در این مراسم دکتر «شیرین احمدنیا» جامعه شناس پزشکی، و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به بیان سخنانی پیرامون وضعیت ناباروری در کشور پرداخت و گفت: در ایران بنا به آماری که پزشکان ارائه کرده اند،  شیوع ناباروری حدود 10 تا 24 درصد  در تغییر است، البته قابل ذکر است که شیوع اختلالات نا باروری در سراسر جهان در حال افزایش است اما در ایران بنا به گفته پزشکان روند پرسرعت تری را طی می کند و آمارهای ما در این زمینه بالاتر  از آمارهای جهانی هستند. در مورد چرایی این امر نیز باید بگویم عواملی چون آلودگی های زیست محیطی و عفونت های دستگاه تناسلی در پی رواج یک سری رفتارهای جنسی جدید در میان خانواده های ایرانی از برخی دلایل این امر هستند.
او افزود: در حال حاضر حدود 3 میلیون زوج در کشور ما با مسئله ناباروری درگیر هستند و سالیانه 15 درصد به این آمار افزوده می شود. بنابراین به یکی از مسائل مهم سلامتی در حوزه خانواده های ما تبدیل شده است. یکی از 5 علت طلاق نیز در کشور ما همین مسئله است. از منظر پزشکی می توان ابعاد جسمانی و روحی و روانی این امر را مورد مطالعه قرار داد.  پزشکان علاقه مند هستند از طریق مسائل رسانه ای، اطلاع رسانی و حتی بکارگیری هنر کاری کنند که زوجین به خدمات پزشکی در این حوزه آشنا شوند و به درمان روی آورند و تلاش می کنند تا برای حضور افراد در مراکز درمانی فرهنگسازی شود.
دکتر احمدنیا ادامه داد: اما از منظر  جامعه شناسی، ما به شکل دیگری این موضوع را می بینیم و بررسی می کنیم و ریشه یابی و چاره جویی را به شکل دیگری مطرح کنیم. ما در جامعه ای زندگی می کنیم که فرهنگ سنتی غالب است. جامعه ای که در آن غایت یک زن مادر شدن است زن را کامل نمی داند مگر اینکه به جایگاه مادری نائل  شود و همچنان ارج و قرب یک زن وابسته به نقش های سنتی است که او در جامعه ایفا می کند؛ مانند همسری و مادری و حتی گاهی آنقدر این مسئله شدت می یابد که جنسیت فرزند هم دارای اهمیت می گردد و می گویند مادری که فرزند پسر دارد از جایگاه والاتری برخوردار است.
او در ادامه به زنانی که از این موهبت باز می مانند اشاره کرد و گفت: در این جامعه زنان بازمانده از  ایفای نقش مادری برچسب می خورند و خودشان را ناقص و ناکامل تلقی می کنند و احساس تقصیر می کنند و زندگی برایشان سخت می شود و حتی در تمام زندگی شان دچار وسواس فکری و درگیری با مسئله ی بچه دار شدن می گردند. اعتماد به نفسشان را از دست می دهند و در این شرایط حاضرند به هر کاری دست بزنند تا مادر شوند، از دوا و درمان سنتی و غیر سنتی گرفته تا جادو و مواردی از این قبیل. از طرفی با صرف هزینه زیاد و متوسل شدن به شیوه های مختلف که یکی از جدیدترین آن رحم اجاره ای یا رحم جایگزین است از کسان دیگری کمک می گیرند تا این اتفاق رخ دهد و صاحب فرزند شوند. چنین افرادی در فشار قرار می گیرند و در نتیجه حتی نمی توانند از داشتن نقش همسر، نقش فعال اجتماعی و اقتصادی، و  پیشرفت های تحصیلی به شکلی که می توانند برخوردار شوند چراکه در ذهن و باور خودشان و دیگران،  خود را فرد کامل و لایقی نمی شناسند، در چنین شرایطی جامعه با سنت های خودش آنها را مستحق این تهدیدات و سوء برداشت ها می داند و قانون و عرف نیز به همسران چنین زنانی  اجازه می هد که ایشان را طرد کنند یا  طلاق بدهند که خود فشار  و آسیب های مضاعفی برای ایشان فراهم می آورد.
دکتر احمدنیا، مدیر گروه جامعه شناسی پزشکی و سلامت انجمن جامعه شناسی ایران،  ادامه داد: حقایق پزشکی حاکی از این است که 40 درصد علت نازایی ها، مرتبط با مردان، 40 درصد مرتبط با  زنان و 20 درصد به طور مشترک است. تاکید بیش از حد جامعه ما بر "زنانگی مساوی است با  مادری"،  باعث بروز برخی  مشکلات عدیده است، اما، در این جا، سوالی که پیش می آید چنین است، که آیا تنها مسیر  پیش روی هر زنی می بایست این باشد که مادر شوند و اگر به هر دلیل قادر به ایفای این نقش نبودند می بایستی زندگی شان دچار تباهی شود؟
وی  در ادامه به ذکر مثالی در این زمینه پرداخت و گفت: انوشه انصاری مثال بسیار خوبی است که نشان می دهد زنان می توانند به نقش ها و پایگاه ها و ایده آل های مثال زدنی دیگری نائل آیند که ایشان را با موفقیت در زندگی همسو کند و الزاماً این موفقیت ها را از نقش مادری خود اخذ نکرده باشند.  او در شرایطی متفاوت با آنچه در جامعه ما رواج  دارد به تحقق رویای کودکی خود و سفر فضایی به ماه دست یافته است. آیا کسی از خود می پرسد انوشه انصاری ازدواج کرده و یا دارای فرزند است؟ آیا دستاوردی غیر از مادر شدن او نبوده که وی را به جایگاه جهانی رسانده؟ البته باید گفت، زنان می توانند ایده آل خود را در مادر شدن ببینند اما اگر کسی به دلیل مشکلات،  مادر نشد زندگی نباید برایش تمام شود. ما، اجتماع و فرهنگ نباید کاری کنیم که چنین فردی، زندگی اش را تباه شده تلقی کند.
احمدنیا سپس درباره فیلم مستند «داشتن یا نداشتن» گفت: «داشتن یا نداشتن» فیلم بسیار ارزشمندی است و مهمترین نکات مربوط با ناباروری در ایران را مطرح می کند.
نیکی کریمی: بسیاری از افراد مایل به قرار گرفتن در مقابل دوربین نبودند
در ادامه ی جلسه، دکتر خرازی ها، پزشک، به تعریف نازایی اشاره کرد و گفت: اگر برای یک زوج که علاقه مند به فرزند دار شدن هستند پس از یک سال و در حالیکه از هیچ روش تنظیم خانواده استفاده نکنند، بچه دار نشوند آنوقت ممکن است برچسب نازایی بهشان بخورد.
او در ادامه از نیکی کریمی پرسید: یکی از مقولاتی که با دیدن این فیلم در ذهن من آمد مسئله محرمانه ماندن این مسائل برای افراد است. چطور شما از سد این مسئله گذشتید؟
کریمی در پاسخ گفت: ما زمانی را گذاشتیم و به مرکز مطالعات و درمان ناباروری "رویان" و بیمارستانی که مد نظرمان بود سپردیم که افراد مایل به صحبت، ثبت نام کنند. خیلی از موارد افراد نه می گفتند و نمی خواستند دیده شوند و خیلی ها جلوی دوربین قرار می گرفتند اما نمی توانستند توضیح دهند و ما ساعت ها وقت گذاشتیم و  در نهایت فیلم به این شکل درآمد.
دکتر خرازی ها سپس به سوال دیگری پرداخت و گفت: اطلاع از نتیجه آزمایش برای زوجی که تحت درمان قرار گرفته اند خیلی از لحاظ روانی فشار زیادی دارد. یکی از خانم ها این وضعیت را توصیف کرد و واکنش روانی خود را توضیح داد. به علاوه به حرف هایی که پشت سر افراد زده می شود هم اشاره شده بود. فیلم از لحاظ علمی هم بررسی شده بود اما در این میان مسئله مراجعه به رمال ها و توسل به جادو کمرنگ بود. چرا؟
کریمی در پاسخ گفت: طبق تحقیق فیلمبردارم متوجه شدیم فردی در قم است که هر زوجی به او مراجعه می کند، وی یک انگشتر به ایشان می دهد و این افراد پس از مدتی  بچه دار می شوند. اما بدلیل برخی مسائل ما نتوانستیم از این راش استفاده کنیم. به طور کلی مسئله جادو را هم مد نظر داشتیم اما زمان فیلم کوتاه بود و نمی شد به همه موارد پرداخت.
*توکلی: «داشتن یا نداشتن» به جنگ با ارزش های کلیشه ای رفته است  
دکتر «نیره توکلی» عضو گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی ایران نیز ضمن تبریک به نیکی کریمی برای فیلمش، گفت: نگاه کریمی نگاهی هنرمندانه به مسئله باروری است. زنان از نظر آرزوها، خواسته ها، امکانات و ... جزء محروم ترین آدم ها هستند. در واقع بدن زنان از آنِ خودشان نیست و آنها همیشه نگران این مسئله هستند. بچه دار شدن و بچه دار نشدن هر دو سخت است و این مسئله ایست که کریمی به خوبی به آن اشاره کرده است و محور فیلم بر روی همین است که اصلا بچه دار شدن راحت تر است یا نشدن و فیلم به جنگ با ارزش های کلیشه ای رفته است.
او تصریح کرد: حتی فیلم به این امر توجه می کند که ما چقدر برای بچه ای که با این همه سختی متولد می شود ارزش قائل هستیم و حتی در جایی از فیلم بچه ای را مشاهده می کنیم که با پدرش بر روی موتور نشسته است. وقتی جامعه ما به این شدت به نقش مادری توجه می کند لازم است ما از خود بپرسیم که این جامعه برای کودکان و مادران چه می کند و چقدر به آنها اهمیت می دهد؟
توکلی افزود: محور مصاحبه ها در فیلم بیشتر زن ها هستند و به درستی نشان داده شده که بچه دار شدن مسئله زن است. در یکی از مصاحبه ها می بینیم که زن می گوید وقتی مشکل از شوهرم بود من همیشه رعایت او را می کردم و سپس می بینیم بعد از گذشت سالهای باروری زن، شوهر به این نتیجه می رسد که نمی تواند بدون فرزند زندگی کند و همسرش را رها می کند. این فاجعه و تراژدی است که وجود دارد. یعنی مسئله نازایی اساسا مسئله زن است.
او در ادامه به اثرات مضر مصرف داروی های باروری بر روی زنان اشاره کرد و گفت: خیلی از این زن ها بر اثر داروها به استقبال ابتلا به سرطان می روند. در جامعه ما شغل اصلی یک زن در هر وضعیت  این است که بچه دار بشود.
او گفت: به علاوه در فیلم مشاهده می کنیم که برای یک مرد جایگزین کردن زن دیگری در زندگی اش کار سختی نیست  و حتی با تساهل با این مسئله برخورد می کند. از طرفی مسئله بچه دار شدن هم در میان اقشار سنتی و هم غیر سنتی با اهمیت است.
کریمی: این فیلم تاریخ مصرف ندارد
کریمی در ادامه جلسه در پاسخ به سوال دکتر «خرازی ها» پیرامون گذران فصل ها در فیلم گفت: ما در فیلم نشان می دهیم که این افراد همچنان حضور دارند و این مسئله در جامعه وجود دارد و حتی الان هم به همان شکل در جریان است. به علاوه نمایی از تهران نشان می دهیم به این معنا که شهر به همان شکل و آدم ها نیز به گونه سابق در تلاش برای رسیدن به این خواسته هستند.
او افزود: من این فیلم را 12 سال پیش ساختم اما به نظرم این فیلم تاریخ مصرف ندارد و در هر دوره و زمانی می توان آن را دید.

احمدنیا: به کیفیت فرزند آوردن توجه کنیم نه تعداد فرزندان
در ادامه جلسه،  خانم دکتر احمدنیا به  سیاست های جدید وزارت بهداشت اشاره داشت: در سالهای پس از انقلاب که ایران با رشد موالید بالایی مواجه شد، با تغییر سیاست های جمعیتی، و  با بسیج شدن همه نیروها و در جهت خیر جامعه،  جامعه ی ایران توانست میزان باروری کل، را از حدود 6 بچه به حدود دو بچه کاهش دهد. در حال حاضر شاهد بازنگری در این روند هستیم و ای کاش در این زمینه نظر کارشناسان امر را هم جویا می شدند.
او خاطر نشان ساخت: دقت داشته باشید تمایل به تعداد زیاد بچه در جامعه جهان سوم به دلیل کارکرد رایج بچه در جامعه سنتی و کشاورزی بوده است. طبعا یک مزرعه دار علاقه مند است که تعداد زیادی پسر داشته باشد چون فرزند برای او نیروی کار به حساب می آید. اما ما اکنون زندگی شهرنشینی و جامعه ی وارد شده به شرایط صنعتی داریم و بچه  با تعداد زیاد به هیچ وجه به نفع جامعه، فرد و خانواده نیست ما در درجه اول باید به  شرایط انسانی و کیفیت فرزند آوردن در جامعه توجه کنیم . الان حتی واژه "تنظیم خانواده" تبدیل به واژه "بهداشت باروری" شده است . بهداشت باروری شامل سلامت فرزند، مادر، خانواده و جامعه است. یعنی عدد و رقم اصلا منظور نیست بلکه کیفیت رشد فرزند در یک خانواده مطرح است.
احمدنیا همچنین مسئله رحم جایگزین را مورد بررسی قرار داد و گفت: ما جز 10 کشور پیشرفته در زمینه ی درمان باروری هستیم اما نکته رحم جایگزین این است که من اگر توانمند باشم حاضرم پول بدهم و امکانات زیادی برای خود بخرم اما شما به آنسوی این مسئله توجه کنید. زنی که حاضر می شود در ازای پول جسم خود را در اختیار فرد دیگری که مثل ماشین با او برخورد می کند، قرار دهد چرا باید به این کار تن دهد، و چه چیزی جز فشار اقتصادی یا فقر او را وادار به این کار می کند!
او ادامه داد: چه کسی حاضر است سلامت خود را با چنین بهایی در اختیار دیگری قرار دهد. همین جاست که من می گویم مشکل ما یک مسئله فرهنگی است. چه شده که زنان ما حاضرند خود را به هر آب و آتشی بزنند برای فرزند!
عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران در پایان سخنان خود گفت: من نگران بودم که خانم کریمی که بیشتر بنا بر محبوبیت شان به عنوان بازیگر شناخته شده بودند، به این حیطه آشنایی کافی نداشته باشند اما  اینک، با مشاهده ی فیلم به کارگردانی ایشان، خوشحالم که اینطور موفق پا به این عرصه گذاشتند. سینماگران ما جامعه شناسان خوبی هستند و وقتی هنرمندان وارد مسائل جامعه می شوند بهتر از  بسیاری از ما، که در عرصه های علمی فعالیت می کنیم، می توانند در این زمینه اطلاع رسانی کنند و به سبب داشتن مخاطب عام، آگاهی و پیام رسانی بیشتری در جامعه انجام دهند.  
توکلی: الگوهای مادری در سالهای اخیر تغییر کرده است
عضو گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی ایران در ادامه جلسه، با تاکید بر نکته ی بیان شده از جانب احمدنیا در زمینه ی مسئله ی رحم جایگزین، گفت: پزشکی در جامعه سرمایه داری به تجاری شدن گرایش دارد و  امکانات درمان باروری در خدمت کسانی قرار گرفته  که پول بیشتری دارند.
او افزود: علی رغم تاکید بر نقش های سنتی خوشبختانه الگوهای مادری در جامعه ما در چند سال اخیر تغییر کرده است. در گذشته مادر نمونه، کسی بود که 12 بچه داشت الان مادر نمونه اصلا این نیست و حتی بچه زیاد باعث سرشکستگی است زیرا که همه می دانند بچه خوب پرورش دادن خیلی مهم است و با وجود تمام تشویقی که به فرزند بیشتر می شود، ما به سمت خانواده هایی می رویم که تک فرزند هستند و یا داوطلبانه بچه دار نمی شوند. مادر خوب مادری است که فرزندانش تربیت خوب داشته باشند.
توکلی همچنین عمومی کردن مسائل خصوصی را از سوی زنان بسیار مهم و موثر دانست و گفت: عمومی کردن مسائل خصوصی زنان نکته بسیار جالب فیلم بود. معمولا می گویند آنچه پشت درهای بسته است نباید فاش شود و زندگی زنان در پشت درهای بسته می گذرد اما طرفداران مطالعات زنان می گویند ما مسئله خصوصی نداریم و هرچه با این مسائل خصوصی برخورد شود فجایع بیشتر می شود. یاد بگیریم راجع به مسائل مان حرف بزنیم و از هر امکان برای این امر استفاده کنیم.
*کریمی: کیارستمی «10» را تحت تاثیر این فیلم ساخت  
کریمی همچنین به اهمیت مشاوره پزشکی در اینگونه از فیلم های مستند تاکید کرد و گفت: من پیش از کلید خوردن فیلم با یکی از معروفترین پزشکان حوزه باروری و همچنین تیم ایشان ساعت ها جلسه داشتم و مشاوره های زیادی گرفتم.
او همچنین در پاسخ به سوال دکتر توکلی پیرامون شباهت تکنیکی «داشتن با نداشتن» به فیلم «10» عباس کیارستمی، گفت: اتفاقا آقای کیارستمی برای ساخت فیلمشان تحت تاثیر فیلم من بودند اما متاسفانه آقایان در مصاحبه هایشان هیچ وقت به این مسائل اشاره نمی کنند.
گفتنی است در این مراسم از دکتر نیره توکلی، دکتر شیرین احمدنیا، نیکی کریمی و علی پهلوانی  تقدیر شد.

این جلسه به وسیله گروه جامعه شناسی پزشکی و سلامت انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شده است.

ندا زندی، عضو گروه جامعه شناسی پزشکی و سلامت  است.