محمّد شریف خان دهلوی: طبیبی از تبار پزشکان مشهور دهلوی

زهرا شعربافچي زاده

 (با خوانش میکروفیلم از  نسخه‌های  خطی بر جای مانده دربارۀ محمد شریف خان)
محمّد شریف، معروف به محمّد شریف خان یکی از پزشکان مشهور و برجستة هندی در قرن دوازدهم (ه.ق) به شمار می‌رود که در خانواده‌ای پزشک پیشه و طبیب به دنیا آمده است. پدر او "حاذق الملک، حکیم محمّد اکمل خان غفرالله له"( خواصّ الجواهر، محمّد شریف خان: 3) است. محمّد شریف خان، در مقدمۀ همین کتاب و کتاب دیگر خود عجالۀ نافعه نام پدر بزرگ خود را نیز به میان می‌آورد که بدین وسیله، تبار وی بیشتر آشکار می‌شود: "حاذق الملک، حکیم محمّد اکمل خان ابن حکیم محمّد واصل خان غفرالله له و لهما". این خاندان در طب و طبابت، در هند زبانزد خاصّ و عام بوده‍‌‌اند.
از ویژگی‌های اخلاقی او چنان که از نسخه‌های خطی برجای مانده  برمی‌آید، وی مردی بسیار فروتن بوده، طوری که در بسیاری ازموارد خود را خرد و حقیر و احقر شمرده و نوشته‌های خویش را ورق‌پاره( مقدمۀ خواص الجواهر:4) نامیده است. به عنوان مثال در مقدمۀ خواص الجواهر آورده است: " چنین گوید مورچۀ ضعیف نحیف حکیم محمّد شریف‌ خان ابن حاذق الملک..... و در مقدمۀ سایر کتاب‌هایش نیز صفاتی اینچنین برای خود در نظر گرفته است.
ستایش خداوند به بزرگی و عظمت و این که او منبع لایزال و سرچشمۀ خیر و نیکی و شفای آدمیان است نیز پیش از ذکر توصیف خود، در رساله‌های او دیده می‌شود. به عنوان مثال آورده است: " بهترین گوهری که غوّاصان فصاحت نشان از عمّان فکر بکف می گیرند حمد و شکر خالقی است جلّ شأنه که جوهر جان انسان را از گوهر نطق از سایر حیوانات ممتاز گردانید ...( خواص الجواهر، محمّد شریف خان: 3) و در کتاب عجالۀ نافعه نیز خداوند را به بزرگی و مهربانی ستایش می‌کند و با "بسم الله الرّحمن الرّحیم" کتاب خود را آغاز می کند.
محمّد شریف خان آثار تألیفی بسیاری دارد که عبارتند از : خواص الجواهر، تألیف شریف، عجالۀ نافعه، علاج الامراض، دستورالصید، تذکرۀ شریفی، حاشیۀ کلیات نفیس، رسالۀ عالم شاهی، بیاض شریف،رسایل محمّد شریف خان، طب شریفی، علایم الأمراض، فواید شریفیه، مرکبات در طب، مأکول و مشروب، علاج حمیات و قوانین حکمت ( فهرست مشترک، منزوی:649-648). از میان این آثار، خواص الجواهر، عجالۀ نافعه، تألیف شریف یا مفردات هندی و علاج الأمراض از مهم ترین رساله های او محسوب می شوند، چرا که این دسته تألیفات وی در علوم زمانۀ خود تأثیر شایانی داشته‌اند و افراد بسیاری در شرح این گروه از آثار و تقلید از آن اقداماتی انجام داده‌اند. به عنوان مثال، جامع الفوائد، رسالۀ طبّی یوسف بن هروی در شرح علاج الأمراض محمّد شریف خان است. بنابراین، این دسته از آثار نسبت به سایر رساله‌های او از جامعیت و استحکام بیشتری برخوردارند.
خواص الجواهر یا جواهر نامه: تحفۀ عالم شاهی
یکی از آثار مهم محمّد شریف‌خان است که در مقدمه پس از ستایش خداوند و توصیف خویش و تبار خانوادگی‌اش به پادشاه زمانه"بهادر شاه" پرداخته و او را با صفت‌های شجاعت، سخاوت و شایستگی ستایش کرده و ذکر می‌کند که نوشتار کتاب به حکم شاهی و خواستۀ مبارک اوست و از این جهت هم کتاب را به وی تقدیم داشته و به تحفۀ عالم‌شاهی موسوم شده است. او در مقدمه می‌نویسد: " مالک ملک هندوستان .... خسرو سلیمان حشم، شاه عالم بهادر خلد الله ملکه و سلطانه به این ذرۀ بی‌مقدار دریافت که خواص الجواهر را بعز عرض بازیافتگان حضور لامع النور برسانید لهذا رسالۀ خواص الجواهر به تألیف این احقر است..... و به مناسبت اسم و نام نامی آن حضرت به " تحفۀ عالم شاهی" موسوم.... "( همان:4 ).
همان‌طور که بیان شد مقدمۀ کوتاه این رساله، با گرامی‌داشت یاد خداوند و کوچک شمردن خود و توصیف کنیۀ خانوادگی از جانب محمّد شریف خان آغاز شد و با ذکر دلیل نوشتن و تقدیم به پادشاه زمانه ادامه یافت. پس ازآن وی با استفادۀ ملیح و به جایی از جواهری چون؛ الماس، یاقوت، دُرّ و فیروزه به ذکر و تشبیهات و استعاره‌هایی برای  "بهادر شاه" می‌پردازد. شیوۀ نگارش وی در این بخش از رساله، با کلامی شعرگونه و مفاخره آمیز برای پادشاه زمانه است، طوری‌که در پایان مقدمه او را چنین توصیف می‌کند: " بفرقش تاج عالمگیر زیباست / زتاجش سلطنت را پای بر جاست / وجودش هست فخر نسل آدم/   از آن گردیده نامش شاه عالم/ " او مقدمه را با جملۀ  انّه قریبٌ لَحَبیب  به پایان آورده است.
نسخۀ خطی خواص الجواهر، نسخۀ مختصری است که فقط بیست و شش صفحه از آن بر جای مانده و محمّد شریف خان در این رسالۀ خود به ذکر خواص و ویژگی‌های جواهر گران‌بهایی همچون الماس( سره و ناسره )، یاقوت ( سرخ و زرد )، زمرّد، درّ، عقیق و فیروزه پرداخته و تأثیرات آنها را بر روح و جسم بیان کرده است. به عنوان مثال بعضی را برای روشنی چشم و دل و غلبه بر خصم مؤثر می داند و بعضی را برای درد چشم، سرطان، راحتی زایمان و سرعت ولادت لازم می‌شمارد. وی پس از ذکر هر جواهر و بیان ویژگیٍٍ‌ها و تأثیرات خاصّ هر کدام به تعریف مثال‌هایی از استفاده و تجربۀ این جواهر توسط پادشاهان عصر و پیش از خود، همچنین ذکر روایت‌هایی از ائمۀ اطهار می‌پردازد و با این روش نشان می‌دهد که چگونه این جواهر می‌تواند بر جسم و جان انسان‌ها تأثیرات مثبت و به‌سزایی بگذارد.

فهرست منابع:
1- میکرو فیلم نسخه خطی رساله خواص الجواهر: حکیم محمّد شریف خان/ 26 صفحه/  زبان فارسی
تهیه کننده: دکتر مهدی خواجه پیری و دکتر رضا
یادبود چهارصدمین سالگرد شهادت قاضی نورالله شوشتری
2- میکرو فیلم نسخه خطی رساله عجاله نافعه: حکیم محمّد شریف خان/ 590 صفحه/ زبان فارسی
تهیه کننده: دکتر مهدی خواجه پیری و دکتر رضا
یادبود چهارصدمین سالگرد شهادت قاضی نورالله شوشتری
3- میکرو فیلم نسخه خطی رساله بقول و اغذیه هندیه، تألیف شریف، مفردات هندی: حکیم محمّد شریف خان/88  صفحه/  زبان فارسی
تهیه کننده: دکتر مهدی خواجه پیری و دکتر رضا
4- فهرست مشترک نسخه های خطی کتاب های فارسی پاکستان : احمد منزوی، ج1 ،649-648.
5- فهرستوارۀ کتاب های فارسی: احمد منزوی، ج5، 4029.
6- فهرست نسخه های خطی فارسی : احمد منزوی، تهران 1348.

         
[e-mail]