معرفی کتاب «زبان و ادبیات عامۀ ایران»

علیرضا هاشمی

معرفی کتاب ذوالفقاری، حسن(1394)، زبان و ادبیات عامۀ ایران، تهران، سمت، 440 صفحه، بها: 150000ريال. ادبیات عامه بزرگ‌ترین میراث و سرمایۀ معنوی و پشتوانۀ هر ملّتی برای دوام و بقا و رکن مهمی از فرهنگ آن ملّت است. زبان و ادبیات عامه مردم ایران نیز ازجمله غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگی در میان تمدن‌های بشـری به شمار می‌رود. دیرینگی و کهن‌سالی اقوام ایرانی، غنای فرهنگی و ادبی، تعدد پاره‌فرهنگ‌ها و پراکندگی جغرافیایی قومیت‌ها عامل تقویت‌کنندۀ این غنای فرهنگی است. ادبیات عامه از جمله عناصر معنوی فرهنگ عامه به شمار می‌رود و دربردارندۀ مجموعه‌ای از آثار روایی و غیرروایی منظوم و منثور و اغلب به شکل شفاهی است که از حیث ساختار و محتوا با ادبیات سنتی مکتوب فارسی متفاوت است. از ویژگی‌های مشترک ادب عامه می‌توان به این موارد اشاره کرد: سادگی بیان و زبان، پدیدآورنده و خاستگاه نامشخص، تعدد روایات و تکرار، شفاهی بودن شکل انتقال، درون‌مایه و کارکردهای متفاوت، مخاطب عام، دامنۀ تاریخی وسیع، رعایت‌نکردن قواعد ادبی و دگرگونی به مقتضیات زمان.

این کتاب به سفارش انتشارات سمت و برای استفاده در دروس رشتۀ زبان و ادبیات فارسی و گرایش ادبیات عامه تألیف شده است. بخش اول به کلیات اختصاص یافته است و پنج فصل دارد. در این فصول فرهنگ مردم (فولکلور) و انواع آن، گستره و اهمیت و ویژگی‌های ادب عامه، رابطۀ ادب عامه و ادب رسمی و سیر مطالعات و تحقیقات ادب عامه بررسی شده است. هدف از اینبخش،ایجادزمینه‌هاییبرایمعرّفیادبیاتعامهاست.

در بخش دوم ادبیات داستانی عامه شامل طبقه‌بندی و انواع قصه‌هاست و عناصر داستانی و ویژگی‌ها و بن‌مایه‌های قصه‌های عامۀ فارسی مورد تحقیق قرار گرفته و در پایان مهم‌ترین آثار ادبیات داستانی عامه بر اساس سیر تاریخی آن، بررسی و معرّفی شده است.

در بخش سوم ادبیات نمایشی عامه بررسی شده است. در این بخش برای نشان‌دادن تنوع نمایش در ایران، انواع نمایش‌های آیینی دینی و ملّی معرفیشدهاست.

بخش چهارم ادبیات غیرروایی عامهدربردارندۀ ضرب‌المثل‌ها، چیستان، یادگارنویسی، ماشین‌نوشته‌ها و گورنوشته‌ها است. این بخش در برابر ادبیات داستانی و روایی آورده شده است.

در بخش پنجم ادب منظوم عامه، ویژگی‌ها، قالب‌ها، جنبه‌های بلاغی و هنری حوزۀ جغرافیایی و انواع و گونه‌های آن معرفی شده است. هدف این بخش، معرفی شعر عامه و تنوع آن نسبت به شعر رسمی و مضمون‌ها و موضوعات اشعار عامه است.

بخش ششم به معرفی زبان عامه، ویژگی‌ها، گونه‌های اجتماعی و جغرافیایی، همچنین اجزا و مواد زبان عامه چون واژگان، اصطلاحات و زبانزدها و کنایه‌ها اختصاص دارد.

کتاب زبان و ادبیّات عامّة ايران که برای استفاده در درس و گرایش ادبیات عامّه تألیف شده استدر تألیف آن ضمن جامعیت و اختصار، از منابع متنوع و جامع استفاده شده تا راهگشای مطالعات و تحقیقات بیشتر باشد. از نمونه‌ها و شاهد مثالهای مختلف تا حد مقدور بهره گرفته شده تا دانشجویان به طور ملموس با انواع و گونه‌های ادب عامّه آشنا شوند. مؤلف کوشیده در کنار ارائۀ اطلاعات و دانش ادب عامّه، زمینه‌های لازم را برای تحقیق و مطالعۀ علمی نیز فراهم کند. روشهای پیشنهادی در کنار روشهای عام پژوهش در حوزۀ مردم‌شناسی، به طور خاص به کار طبقه‌بندی و تحلیل ادب عامّه می‌آید.

همچنین در تألیف این کتاب چند مسئله مدنظر مؤلف بودهاستاز جمله بهره مندی از500 منبع تا حدامکان منابع برای مطالعات و تحقیقات بیشتر استفاده شود. همچنین از نمونه‌های و شاهد مثال‌های مختلف تا حدامکان بهره برده است تا پژوهشگر به طور ملموس با انواع و گونه‌های ادب عامه آشنا شود. از آنجا که این کتاب اولین کتاب درسی در زمینۀ مطالعات ادب عامه است، مولف کوشیده شده است ضمن جامعیت، اختصار نیز رعایت شود.

فهرست مطالب این کتاب به شرح زیر است:

مقدمه

بخش اول: کلیات

فصل اول: فرهنگ مردم (فولکلور)

فصل دوم: ادبیات عامه و گستره آن

فصل سوم: ویژگیهای ادب عامه

 فصل چهارم: رابطه ادب عامه و ادب رسمی

 فصلپنجم: سیرمطالعاتوتحقیقاتادبعامه

 فصلششم: شیوه‌هایتدوینعلمیموادادبعامه

بخش دوم: ادبیات داستانی عامه

 فصلاول: تعریف

 فصلدوم: طبقه‌بندیداستانهایعامهفارسی

فصل سوم: عناصر داستانی

فصل چهارم: ویژگیهای قصه‌های عامه فارسی

فصل پنجم: بن‌مایه‌های قصه‌های عامیانه فارسی

فصل ششم: مهم‌ترین آثار ادبیات داستانی عامه براساس سیر تاریخی

فصل هفتم: طبقه‌بندی، تنظیم علمی و مطالعه داستانهای عامه

بخش سوم: ادبیات نمایشی عامه

فصل اول: تعریف، انواع

فصل دوم: نمونه‌هایی از ادبیات نمایشی و شبه‌نمایشی عامه

بخش چهارم: ادبیات غیر روایی عامه

فصل اول: ضرب‌المثلها

فصل دوم: چیستان

فصل سوم: شیء‌نگاری

بخش پنجم: ادب منظوم عامه

فصل اول: تعریف

فصل دوم: ویژگیهای اشعار عامه

فصل سوم: قالب اشعار عامه

فصل چهارم: جنبه‌های بلاغی و هنری اشعار عامه

فصل پنجم: اشعار عامه در مناطق مختلف ایران

فصل ششم: نام‌گذاری اشعار عامه

فصل هفتم: انواع و گونه‌های اشعار عامه

فصل هشتم: طبقه‌بندی و تنظیم علمی بومی سرودها

بخش ششم: زبان عامه

فصل اول: تعریف و ویژگیها

فصل دوم: گونه‌های زبانی عامه

فصل سوم: اجزا و مواد زبان عامه

فصل چهارم: طبقه‌بندی و تنظیم علمی گونه‌ها و مواد زبانی

کتابنامه