جغرافیای تاریخی مازندران (5) شهر تُرَنجِه

مجتبی صفری و عابد تقوی

بر اساس منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، یکی از شهرهای مهم قرون اولیه اسلامی در طبرستان، شهر ترنجه بوده است. این شهر که در متون  به نام های گوناگونی نظیر بُرجی، تُرَنجی، تُرجی، تَریجی، تورانجیر و تژیر اشاره شده، مابین شهرهای مامَطیر (بابل کنونی) در جنوب، میله (آمل) در غرب و سارویه (ساری) در بخش شرقی در منطقه جلگه ای قرار داشته است.

کهن ترین ماخذی که به نام ترنجه به عنوان شهری در طبرستان اشاره می کند نویسنده اعلاق النفیسه (تالیف 290 ه.ق) است (ابن رسته، 1365: 176). این شهر در متون و منابع کهن با املاهای متفاوتی چون تُرَنجِه (ابن رسته، 176؛ ابن فقیه، 1349: 147؛ یاقوت، 1383: 27)، تُرَنجی (مقدسی، 1361: 73)، بُرجی (اصطخری، 1340: 170-175؛ لسترنج، 1337:  400)، تَریجی (ابن حوقل، 1366: 120)، تَرجی (حدود العالم، 1362: 145؛ جیهانی، 1368: 146؛ اولیاء الله آملی، 1348: 90-126)، تریچه، توجی و توران چی (رابینو، 1382: 201-200) و به صورت های تَریجه، تَریجی، تَرجه و تُرجی (ابن اسفندیار، 1366 :74، 180، 231- 239) آورده شده است. اصطخری (340ق) به عنوان پیشگام تهیه نقشه های تصویری، در ذیل نقشه طبرستان، مکان تقریبی شهر را در بین شهرهای طبرستان مشخص ساخته است.

نویسنده حدودالعالم (تالیف372ق.) در ذکر ترنجه آن را ترجی خوانده و در این باره نوشته است:  "شهرکیست آبادان و قدیم‌ترین شهریست اندر طبرستان" (حدودالعالم، 1362: 145).

ابن فقیه همدانی نیز درباره فاصله این شهر تا مامطیر (بابل کنونی)، فاصله آن را شش فرسخ (36 کیلومتر) دانسته است. وی همچنین از این مکان به عنوان شهرک نام برده که به نظر می رسد در آن زمان از بزرگی و آبادانی برخوردار نبوده است (ابن فقیه، 1349: 147). ابن حوقل نیز در قرن چهارم ق. نام این شهر را تریجی ذکر کرده و مکان آن را بین بندر عین الهم (محمود آباد) و میله دانسته است. وی در ادامه، فاصله شهر میله تا ترنجه را سه فرسخ (18 کیلومتر) تخمین زده است (ابن حوقل، 1366: 126). بر اساس تاریخ طبرستان تالیف ابن اسفندیار (613 هـ..ق.) از 27 شهر مازندران در قرون اولیه اسلامی ، 16 شهر در منطقه جلگه ای قرار داشتند. از جمله این شهرها که در منطقه جلگه ای قرار داشته، ترنجه است که مابین شهرهای میله در غرب، مامطیر در جنوب و سارویه در شرق قرار داشت (ابن اسفندیار، 1366: 75-74).

درباره وجه اشتقاق شهر ترنجه مستندترین روایتی که موجود است مربوط به تاریخ طبرستان است. وی وجه تسمیه این مکان را مربوط به نبرد فرخان (حک 115-98ق.)- دومین حاکم اسپهبدان طبرستان - با ترکان و شکست آنان در این منطقه می داند. وی در این باره اشاره کرده است:

"به عهد فرّخان بزرگ ترکان چنانچه رفت که ضریبه (خزینه) بستانند و به طبرستان تعرّض نرسانند، چون دو سال برآمد در بند‌ها و مسالک (ممالک) را استواری‌ها کردند و به اداء ضریبه و اناوه تهاون نموده و بعد تحصین مضایق و تمکین مداخل و مخارج ولایت از هامون برخاسته و به موضوعی که فیروز‌آباد گویند به حدّ لَفور باز شده و نشسته، ترکان چون خلاف وفا بدانستند به طبرستان آمدند و صُول گفتند پادشاه را، بدین موضع که شهرست لشکرگاه شاخته به هر طرف به غارت و تاراج تاختن می‌بردند تا شبی فرّخان بر سبیل شبیخون تاختن بر سر ایشان آورد و ظفر یافت، صول را با حمله‌ی حشم تُرک بکشتند چنانگه پشته پشته از کشته با دید آمد و باقی که از لشکرگاه غایب بودند به کمینگاه گرفتار آمدند و طمع ترکان از طبرستان منقطع شد. این موضع را شهر ساختند و توران‌جیر نام نهادند" (ابن اسفندیار، 1366: 73).

رابینو موقعیت شهر تریچه، تُریچه یا توران چی (رابینو، 201-200) را در نزدیکی روستای تجری اسب شورپی یا کاردگر نماور از دهستان جلال ارزک جنوبی- بخش مرکزی شهر بابل (رابینو، 1382: 181) و در 5/16 کیلومتری غرب آن به طول جغرافیایی 52 درجه و 32 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 34 دقیقه می داند (فرهنگ جغرافیایی، ج28: 30). اردشیر برزگر محل کنونی روستای ابوالحسن کلای از دهستان گنج افروز با بخش مرکزی شهرستان بابل و در 16 کیلومتری جنوب آن با طول جغرافیایی 52 درجه و 38 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 24 دقیقه (فرهنگ جغرافیایی، ج28: ص41) را شهر ترنجه معرفی می کند (برزگر، جلد1: 1329، ص74). وی همچنین ترنجه را به عنوان کهنترین و آبادترین شهرک های طبرستان در دوره ساسانیان بر شمرده است (همان، 74).

البته لازم به ذکر است که امروزه فقط دو تپه (پشته) در این روستا باقی مانده است که در محل از آن به قلعه کتی یاد می شود. اگرچه به منظور اثبات این مسئله که روستای ابوالحسن کلا همان شهر تاریخی ترنجه بوده، نیاز به مدارک باستان شناختی و مطالعات گسترده تری است. از معدود پژوهش های باستان شناسی در روستای ابوالحسن کلا (شهر تاریخی ترنجه)، به بررسی های باستان شناسی مرحوم موسی درویش روحانی در دهه 50 شمسی می توان اشاره کرد. از آن زمان تاکنون هیچ گونه مطالعات باستان شناختی در این شهر صورت نگرفته است. همچنین پژوهش های باستان شناسی انجام گرفته درباره این شهر به ویژه متون تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی توسط دکتر جواد نیستانی انجام و منتشر شده است*. تا اینکه در تابستان سال 1389 نگارندگان پروژه بررسی باستان شناختی و نقشه برداری محوطه های روستای ابولحسن کلا (صفری، 1389) را مورد مطالعه قرار دادند و نتایج حاصل از آن منتشر گردید.

________________________________________

* در این باره نک: التدوین فی احوال جبال شروین، تالیف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تحقیق مصطفی احمدزاده، بخش «در استیلای آل باوند، نوبت دوم»، جواد نیستانی، 1373، صص 383-381.

پایه ها:

1. آملی، اولیاءالله (1348)، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
2. ابن­اسفندیار، بهاالدین­محمدبن­حسن (1366)، تاریخ­ طبرستان، ج1، تصحیح عباس اقبال، تهران: کلاله خاور.
3. ابن حوقل (1366)، صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
4. ابن رسته، احمد بن عمر (1365)، اعلاق النفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: انتشارات امیرکبیر.
5. ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (1349)، مختصرالبلدان: بخش مربوط به ایران، ترجمه ح.مسعود، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
6. اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1340)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
7. برزگر، اردشیر (1329)، تاریخ تبرستان، تهران : انتشارات تابان.
8. جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368)، اشکال العالم، ترجمه علی عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران: انتشارات آستان قدس رضوی.
9. حدود العالم من المشرق و المغرب (1362)، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات طهوری.
10. حموی بغدادی، یاقوت (1383)، معجم البلدان، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
11. رابینو ، هیاسین لویی (1382)، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
12. صفری، مجتبی (1389)، فصل اول نقشه برداری و بررسی باستان شناختی محوطه های روستای ابوالحسن کلای شهرستان بابل، سازمان میراث فرهنگی استان مازندران، منتشر نشده.
13. مرعشی، میرظهیرالدین (1345)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران: انتشارات شرق.
14. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن رازی (1361)، احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم، مترجم علینقی منزوی، تهران: انتشارات شرکت مألفان و مترجمان.

 

 

مجتبی صفری عضو هئیت علمی گروه باستان شناسی موسسه آموزش عالی نیما است.

عابد تقوی عضو هئیت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران است.