کتاب سبک زندگی و مصرف فرهنگی

زهره دودانگه

 سبک زندگی و مصرف فرهنگی (مطالعه ای در حوزۀ جامعه شناسی فرهنگی و دیباچه ای بر سبک زندگی فرهنگی ایرانیان)، طلیعه خادمیان، تهران: موسسه فرهنگی-هنری جهان کتاب، 1387، چاپ سوم: 1390
موضوع سبک زندگی در منابع فارسی موضوعی تقریبا مغفول است و به این حوزه کمتر پرداخته شده است. در میان کتاب ها، کتابی تحت عنوان «مصرف و سبک زندگی» نوشتۀ محمد فاضلی از سوی نشر صبح صادق انتشار یافت و سپس در سال 1387 کتاب «سبک زندگی و مصرف» فرهنگی از طلیعه خادمیان توسط موسسه جهان کتاب منتشر شد که در نوشتار پیش رو به معرفی آن پرداخته می شود.
محوریت موضوع این کتاب تبیین مفهوم سبک زندگی با توجه به بحث مصرف فرهنگی است. نویسنده بر آن است که به لحاظ نظری رابطه  سبک زندگی فرهنگی کنشگر با نوع مصرف فرهنگی وی را واکاوی کند و بر این مبنا در ابتدای کتاب سوالات ذیل را طرح می کند:

- خرید و مصرف محصولات فرهنگی به عنوان یک رفتار از سوی چه کسانی بروز می یابد؟ چه ویژگی های فردی و اجتماعی آن ها از یکدیگر متمایز می گرداند؟ آیا می توان با انتصاب ویژگی های مشابه مصرف کنندگان کالاهای فرهنگی یک گروه اجتماعی تلقی کرد؟
- آیا این گروه مصرف کنندگان واقعی  فرهنگی دارای سبک زندگی فرهنگی مشابهی هستند یا می توان سبک های زندگی فرهنگی مختلفی را در این گروه تشخیص داد؟
- آیا مصرف کنندگان واقعی  توده ای سیّال و بی شکل و دائماً در حال تغییرند یا در بروز رفتار مصرف فرهنگی دارای ثبات هستند؟

بخش اول کتاب به بررسی مفاهیم اصلی این حوزه می پردازد. واژه سبک زندگی (ص 15) اولین مفهومی است که مورد توجه قرار می گیرد و مفهوم آن ابتدا با رجوع به فرهنگ های واژگان، و سپس با مرور آرای نظریه پردازانی چون گیدنز، دیوید چینی، کن رابرتز و ... شرح داده می شود. بر مبنای متون بررسی شده دو گونۀ کلی از نظریات درباره تعریف سبک زندگی باز شناخته می شود: نظریاتی که سبک زندگی در رابطه با نوع مصرف کالا به ویژه کالاهای فرهنگی تعریف می کنند، و نظریاتی که «تعریف سبک زندگی را فراتر از الگوی مصرف می برند و تعاریفی را ارائه می دهند که نشان دهندۀ توجه به سامان کلی زندگی است» (خادمیان، 1390: 24). دسته دوم عرصه های مختلف زندگی چون عرصۀ کار، فعالیت سیاسی، فعالیت فرهنگی، بازتولید زندگی و ... را نمادی از سبک زندگی می دانند. مفاهیم دیگری که در این بخش مورد توجه قرار می گیرد شاخص های سبک زندگی است که در نظریات مختلف طیف متنوعی را به خود اختصاص می دهد. در نموار صفحه 28، بر مبنای نظریات میشل سوبل، دیوید چینی، داگلاس هالت، ویلیام لیزر و ...، شاخص های سبک زندگی از الگوی مصرف مادی تا احساسات و افکار متغیر هستند. سبک زندگی فرهنگی (ص 29) و شاخص های آن (ص 32) مفاهیم دیگری هستند که در ادامه مورد بررسی قرار می گیرند. مصرف فرهنگی هستۀ اصلی تعاریف سبک زندگی فرهنگی را شکل می دهد و شاخص های آن نزد نظریه پردازان مختلف متفاوت است، که مهم ترین آن ها میزان سرمایۀ فرهنگی فرد است که به بوردیو به تفصیل به آن پرداخته است. از این رو در ادامۀ فصل اشکال سرمایه (ص 37) اعم از سرمایه های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نمادین مورد بحث قرار گرفته و سپس به مفاهیمی چون رابطه فرهنگ و جامعه (ص 41)، اقتصاد فرهنگی (ص 49) و کالاهای فرهنگی (ص 53) پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب «رویکرد نظری به سبک زندگی و مصرف فرهنگی» نام دارد (ص 57) که فصل اول آن به نظریه پردازی کلاسیک دربارۀ سبک زندگی اختصاص دارد. اولین نظریه پرداز مارکس است (ص 60) که روابط انسان ها و موقعیت آن ها را با توجه به «تولید» مفهوم پردازی کرده است و «مالکیت» را محور نظریه پردازی اش درباره طبقات اجتماعی قرار داده است. خادمیان شرح می دهد که  در دوران مدرن چگونه مصرف و شیوه های آن اهمیت یافته و دیگر نمی توان سبک زندگی را بر مبنای مفاهیم تولید و مالکیت تحلیل کرد. زیمل، وبلن و ماکس وبر اندیشمندان دیگری هستند که نویسنده نظریات آن را به ترتیب دربارۀ "فردگرایی و پدیدۀ مُد"، "حرمت نفس و رفتارهای رقابت آمیز برای کسب آن" و "منزلت (بر مبنای شغل، کاریزمای موروثی و اعتبار سیاسی)" در ارتباط با مفهوم سبک زندگی مورد بررسی قرار می دهد. همچنین نظریه ساختارگرایی (ص 76) عنوان دیگری است که نویسنده بدان می پردازد و بحث موقعیت فرد در ساختار جامعه و انتخاب های در دسترس برای وی، و در نتیجه سبک زندگی شخصی او را، در این نظریه مرور می کند.

فصل دوم در این بخش «نظریه های جدید جامعه شناسی  فرهنگی» را مورد توجه قرار می دهد (ص 89) که شناخته شده ترین این نظریات در حوزه سبک زندگی متعلق به پیر بوردیو است. نویسنده، نظریه سبک زندگی پیر بوردیو را، بر مبنای مفاهیم میدان ها در فضای اجتماعی و منازعات کنشگران با یکدیگر بر اساس میزان سرمایه شان، توضیح داده و از این ره نقش سرمایۀ فرهنگی در سبک زندگی فرهنگی، منشأ سرمایه فرهنگی و تاثیر آن بر شکل گیری ذوق و قریحه در رابطه با موقعیت اجتماعی افراد را تبیین می کند. رابطۀ "سرمایۀ فرهنگی و سبک زندگی" ذیل عنوانی مجزا در صفحه 106 کتاب به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. نظریات آنتونی گیدنز (ص 119)، دالاس هالت (ص 124) و نظریات پست مدرنیستی در خصوص مصرف فرهنگی و سبک زندگی موارد دیگری هستند که خادمیان در این کتاب به آن ها پرداخته است.

فصل سوم  به « مطالعات تجربی سبک زندگی و مصرف فرهنگی» (ص 137) اختصاص دارد و نویسنده قصد دارد مهم ترین این مطالعات در سطح جهان را در این فصل معرفی کند. وی عنوان می کند که این مطالعات ابتدا از مطالعات اوقات فراغت آغاز شده و به عرصه های گوناگونی از زندگی اجتماعی افراد تسری پیدا کرده است. در این بخش خادمیان به شرح مطالعه بوردیو دربارۀ جامعه فرانسه (در کتاب تمایز)، پژوهش های  دیوید چینی دربارۀ سبک زندگی در کتاب سبک های زندگی (lifestyles, 1996)، مطالعات میشل سوبل در کناب "سبک زندگی و ساختار اجتماعی مفاهیم، تعریف ها و تحلیل ها" (1981)، تفسیر آرای بوردیو توسط پاول دی مگیو، نظریات کنسولت و بروک دربارۀ "مطالعۀ کتاب"، مطالعه لمبرت و برگمن درباره اوقات فراغت و مصرف، مطالعات آنتونی ویل دربارۀ رابطۀ فرهنگ و فراغت و پژوهش های جان فوت، سالیوان و کاتزجرو، ویر تانن تارو، سینتاس و آلوارز درباره مصرف فرهنگی می پردازد.

بخش سوم کتاب به سبک زندگی و مصرف فرهنگی در ایران اختصاص دارد. خادمیان بر آن است که پس از مرور ادبیات جهانی و مباحث نظری در بارۀ مفهوم سبک زندگی، چکیده ای از پژوهش های صورت پذیرفته دربارۀ سبک زندگی ایرانیان و مؤلفه های آن به دست دهد. پروبلماتیکی که محقق در ابتدای این بخش مطرح می کند رشد جمعیت جوان در ایران از سال 1335 به این سو و نسبت جوانان غیر شاغل به کل جمعیت آن هاست، که قاعدتاً باید در ایام فراغت خویش از مصارف فرهنگی برخوردار باشند. وی می افزاید که مصرف فرهنگی در ایران در قیاس با استانداردهای جهانی و نیز با توجه به این تعداد جمعیت جوان در وضعیت بسیار نامطلوبی قرار دارد. شاخص هایی که نویسنده به آن ها استناد می کند تعداد سالن های سینما، مراکز نمایش و عناوین کتاب های منتشر شده در هر سال هستند و از این وضعیت با عنوان «اضمحلال فرهنگی» (ص178) یاد می کند. او این فصل را با استناد به پژوهش های می نویسد که در سالهای پایانی دهۀ 70 و آغاز دهه 80 از سوی برخی نهادها انجام گرفته و نگارنده نیز در آن ها سهیم بوده است. او قصد دارد شمایی کلی از مصرف کالاهای فرهنگی در ایران با محوریت کناب و کتابخوانی به دست دهد و در فصل دوم این بحش به تحقیقات تجربی ای که در ایران انجام شده است می پردازد، که مبسوط ترین آن ها پژوهشی است که از سوی موسسه جهان کتاب در سال 1381و به پیشنهاد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده است.

فهرست
پیشگفتار

بخش اول: مفاهیم
سبک زندگی
شاخص های سبک زندگی
سبک زندگی فرهنگی
شاخص های سبک زندگی فرهنگی
اشکال سرمایه
فرهنگ و جامعه
اقتصاد فرهنگی
 

بخش دوم: رویکرد نظری به سبک زندگی و مصرف فرهنگی
فصل اول: نظریه پردازان کلاسیک
مارکس
زیمل و فرهنگ مدرن
وبلن و نظریۀ مصرف
ماکس وبر و گروه منزلت
نظریۀ ساخت گرایی
کارکردگرایی ساختاری
فصل دوم: نظریه های جدید جامعه شناسی  فرهنگی
پیر بوردیو، نظریه پرداز رسمی سبک زندگی و مصرف فرهنگی
ذوق و قریحه
سرمایه فرهنگی در سبک زندگی
گیدنز، ساختاریابی و سبک زندگی
داگلاس هالت، فراساختارگرایی و سبک زندگی
پست مدرنیسم، التقاط گرایی و مصرف فرهنگی
پیترسون و التقاط گرایی
فصل سوم: مطالعات تجربی سبک زندگی و مصرف فرهنگی
بوردیو و تمایز
دیوید چینی، سبک زندگی و مصرف فرهنگی
میشل سوبل و سبک زندگی
دی مگیو، مفسر آرای بوردیو در مطالعۀ کالاهای فرهنگی
کنولست و بروک، کتابخوانی در روزگار لاکتایی
لمبرت و برگمن، لحظات فراغت یا ایام زندگی
آنتونی ویل، سبک زندگی پیوند نوینی میان فرهنگ و فراغت
جان فوت، مصرف فرهنگی و مشارکت
سالیوان و کاتزجرو، مصرف فرهنگی و جنسیت
تارو، مصرف فرهنگی، نماد در مصرف جامعۀ پست مدرن
سینتاس و آلوارز، سبک زندگی و مصرف فرهنگی
مطالعات سبک زندگی و رسانه ها
سبک زندگی، بازار پژوهی و مطالعات روان سنجی
 

بخش سوم: سبک زندگی و مصرف فرهنگی در ایران
فصل اول
در آمد
حیات فرهنگی در ایران
کتاب به مثابۀ شاخص کالاهای متعالی فرهنگی در ایران
فصل دوم
تحقیقات تجربی
سبک زندگی فرهنگی ایرانیان
ویژگی های عمومی مصرف کنندگان کالاهای فرهنگی در ایران
نتایج تحقیق در خصوص علایق و گرایش های موضوعی
تفاوت زنان و مردان در علایق و گرایش ها
دلایل پایین بودن سطح مصرف فرهنگی و مطالعه از نگاه مصرف کنندگان
منابع

سایر مطالب مرتبط در انسان شناسی و فرهنگ

کتاب شناسی "سبک زندگی"
http://anthropology.ir/node/13715

پروندۀ زهره دودانگه در انسان شناسی و فرهنگ:
http://www.anthropology.ir/node/18859

ایمیل  [e-mail]

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ»
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393
http://www.anthropology.ir/node/22280