انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی

زینب مریخ پور

نویسندگان کتاب انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی در قسمت "درآمدی بسیار کوتاه"  به این موضوع اشاره می کنند که در این کتاب بیشتر بر مفاهیم انسان شناسی و نوع نگاه انسان شناسان به آموخته هایشان تأکید کرده اند تا بر داده ها و کشفیات انسان شناسان. از نگاه این دو نویسنده انسان شناسی حاصل تلاقی سفرهای اکتشافی اروپاییان، استعمار و علوم طبیعی است و قوم نگاری تنها مؤلفه ای است که انسان شناسی را از دیگر علوم اجتماعی متمایز می کند.

کتاب انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی که جان ماناگن و پیتر جاست آن را نوشته اند کتابی است از مجموعه کتاب های "مختصر و مفید" که انتشارات آکسفورد آن را در سال 2000 میلادی منتشر کرده است، در ایران این کتاب را احمد رضا تقاء ترجمه و انتشارات ماهی در سال 1389 آن را  در 211 صفحه منتشر کرده است.

کتاب انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی دارای فصل های زیر است:

درآمدی بسیار کوتاه

1  مناقشه در دونگو: کار میدانی و قوم نگاری

2  لارو زنبور و سوپ پیاز: فرهنگ

3  برخوردی کوتاه: جامعه

4  فرناندو پی همسر می گردد: روابط جنسی و روابط خونی

5  بوزه می شود بَکر:کاست، طبقه، قبیله، ملت

6  یک روز عید در نویوئو: مردم و اموالشان

7  خشکسالی در بیما: مردم و خدایانشان

8  نیانیوئو ماریا را صاعقه می زند: مردم و "خود" هایشان

 

نویسندگان کتاب انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی در قسمت "درآمدی بسیار کوتاه"  به این موضوع اشاره می کنند که در این کتاب بیشتر بر مفاهیم انسان شناسی و نوع نگاه انسان شناسان به آموخته هایشان تأکید کرده اند تا بر داده ها و کشفیات انسان شناسان. از نگاه این دو نویسنده انسان شناسی حاصل تلاقی سفرهای اکتشافی اروپاییان، استعمار و علوم طبیعی است و قوم نگاری تنها مؤلفه ای است که انسان شناسی را از دیگر علوم اجتماعی متمایز می کند.

پیتر جاست و جان ماناگن که به ترتیب در میان قوم دودونگوها در اندونزی و میستک های سانتیاگونویوئو در مکزیک به پژوهش و قوم نگاری دست زده اند تجربیات و مثال های گوناگونی را از پژوهش هایشان در فصول مختلف کتاب برای فهم بهتر آنچه که در مورد انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی مطرح کرده اند، بیان می کنند.

در ادامه آنها تأکید می کنند که در این کتاب نمی توان تمام دیدگاه های مطرح در انسان شناسی را که در مکاتب و کشورهای مختلف وجود دارند مطرح کرد اما محور اصلی کتاب پرسش های بزرگی است که از ابتدای پیدایش این رشته ذهن انسان شناسان را به خود مشغول داشته است، پرسش هایی مثل " ویژگی منحصر به فرد انسان چیست؟"

برای آشنایی بیشتر علاقه مندان، خلاصه ای از فصل اول و دوم این کتاب را در ادامه آورده ام.

فصل اول با موضوع " مناقشه در دونگو: کار میدانی و قوم نگاری" با این جمله شروع می شود" بارها گفته اند اگر می خواهی بفهمی انسان شناسی چیست، ببین انسان شناسان چه کار می کنند، مهم ترین کاری که انسان شناسان انجام می دهند قوم نگاری است."

در این فصل بر مشاهده ی مشارکتی به عنوان مؤثرترین راه برای درک عمیق نگرش مردم به جهان و تعاملشان با آن تأکید می شود و اینکه کار انسان شناس تنها ثبت آداب و رسوم اقوام مختلف نیست بلکه باید دریافت خود از دانش محلی را به درکی عام تر از معنا و مفهوم انسان بودن ربط دهیم.

در همین فصل در قسمت "کار میدانی: راهبردها و شیوه ها" بر این موضوع تأکید می شود که قوم نگار در مطالعاتش بر جنبه ای خاص از زندگی اجتماعی  تمرکز می کند و برای این کار گاهی لازم است که یک یا چند زبان دیگر را یاد بگیرد. انسان شناسان همواره انسان شناسان " جایی و چیزی" هستند، به این معنی که اولین کار هر قوم نگار جا افتادن در اجتماع مورد مطالعه اش است، جایی مشخص که قوم نگار باید قبل از شروع مطالعاتش تمام و کمال در آن محل ساکن شود و مهم تر آنکه مورد پذیرش مردم آن جا قرار گیرد.

در ادامه ی این فصل نویسندگان به انتقاد های وارد شده به کار میدانی قوم نگارانه می پردازند، انتقادهایی مثل : رومانتیک کردن " دیگر بودگی" مردم مورد مطالعه"، نوشتن مطالب قوم نگاری به صیغه ی سوم شخص دانای کل و چند انتقاد دیگر. در این بخش بر اهمیت ناظر خارجی در قوم نگاری تأکید می شود، به این معنی که ناظر داخلی توانایی تشخیص تنوعات ظریف محلی فرهنگ خود را دارد اما احتمال اینکه ناظر خارجی متوجه اطلاعات ضمنی یک اجتماع شود به مراتب بیشتر است.

در بخش "اخلاقیات قوم نگاری" به موضوعاتی از این دست اشاره می شود که قوم نگاران تاچه حد حق دارند بر حیات اجتماعی دینی یا سیاسی اجتماع مورد مطالعه شان فعالانه تأثیر بگذارند؟ قوم نگار بیش از همه در قبال چه کسی متعهد است؟ در قبال مردم مورد مطالعه اش؟ یا دولت کشوری که پژوهش در آنجا انجام می گیرد؟

در بعضی قسمت های این فصل نویسندگان " قوم نگاشت های " مختلفی را از قوم نگاران مختلف مطرح کرده اند.

در فصل دوم با عنوان " لارو زنبور و سوپ پیاز: فرهنگ"  فرهنگ به طور کلی مورد بررسی قرار می گیرد. در ابتدای این فصل به این موضوع اشاره می شود که آن چه کیفیتی است که انسان را از تمام موجودات دیگر متمایز می سازد؟ آن چیز همان قابلیت به مفهوم کشیدن جهان و انتقال آن مفاهیم در قالب نماد است. انسان شناسان به خصوص انسان شناسانی که به سنت آمریکایی قائلند، آن را فرهنگ می نامند.

فرهنگ چیست؟ از فرهنگ تعاریف انسان شناختی بسیار زیادی شده است، تایلر در سال 1871 گفت " فرهنگ یا تمدن به معنای وسیع آن در قوم نگاری، عبارت است از آن کل پیچیده ای که مشتمل است بر دانش ها، باورها، هنرها، اصول اخلاقی، قوانین، آداب و رسوم و هر قابلیت یا عادت دیگری که بشر به عنوان عضوی از جامعه کسب می کند". در ادامه ی این فصل، نویسندگان به باز اندیشی نظریه پردازان اجتماعی آلمانی و آمریکایی به خصوص فرانتس بوآس در مفهوم فرهنگ در ابتدای قرن بیستم اشاره می کنند. در این زمینه بوآس مفهوم عینک فرهنگ را مطرح می کند به این معنی که همه ی ما به جهان از پشت عینک فرهنگ نگاه می کنیم و به کمک این عینک جهان پیرامونمان را درک می کنیم، معنای زندگی اجتماعی را تفسیر می کنیم و اعمالمان را در قالب آن شکل می دهیم. سپس به اتفاقی که برای جان ماناگن در میان میستک ها افتاده بود اشاره می کنند که چطور مجبور شد لارو زنبور عسل را بخورد، تنها به این دلیل که در فرهنگ میستک ها امری عادی است.

در قسمت دیگری از این کتاب نویسندگان به قابلیت بشر برای طبقه بندی که دورکیم و مارسل موس آن را دنباله ی طبیعت اجتماعی آدمی می دانند، اشاره می کنند و این که کلود لوی استروس بنیان گذار انسان شناسی ساخت گرا مدعی شد که عمل طبقه بندی توسط انسان پدیده ای است جهان شمول. همچنین در سال 1960 در ایالات متحد رویکردی به نام " قوم شناخت"  شکل گرفت که در آن روش های رسمی تحلیل بر حوزه هایی مثل اصطلاحات خویشاوندی، گیاهان و جانداران، رنگ و... اعمال می شد. در همین فصل در بخش" فرهنگ کجاست" به بررسی مفهوم فرهنگ از سه جنبه اشاره می شود:

  هر فرهنگ را تا چه حد باید کلیتی یکپارچه در نظر گرفت؟-

 فرهنگ را تا چه حد می توان پدیده ای خود سامان و ابَراندامی دانست؟-

- مهم ترین روش برای ترسیم حد و مرز پیرامون فرهنگ ها کدام است؟

یکپارچه انگاشتن فرهنگ بر پایه ی این اندیشه ی مدرنیستی استوار است که در زیر تکه های ظاهراً پراکنده ی باور یا رفتار، واقعیتی بنیادی تر نهفته است. این واقعیت تعیین کننده برای مارکس شیوه ی تولید، برای دورکیم جامعه، برای فروید ناخودآگاه و برای انسان شناسان پیرو مکتب بوآس خود "فرهنگ" بوده است. در ادامه ی این بخش به نظریات روت بندیکت، کلیفورد گیرتس، وارد گودیناف، رابرت مورفی، رابرت لاوی و آلفرد کروبر درباره ی فرهنگ، اشاره ای مختصر می شود.

در قسمت آخر فصل دوم با عنوان" نسبی گرایی فرهنگی" چنین عنوان می شود که ما هیچ مبنای علمی و بی طرفانه ای برای اینکه بگوییم فلان جهان بینی بر آن دیگری برتری دارد یا اینکه از یک جهان بینی می توان به عنوان معیار سنجش جهان بینی دیگر بهره جست در اختیار نداریم. به این معنا فرهنگ ها را تنها می توان نسبت به یکدیگر سنجید و معنای یک باور یا رفتار خاص باید بیش و پیش از هر چیز نسبت به زمینه ی فرهنگی خود آن باور یا رفتار فهمیده شود. در ادامه به نظریات ادوارد ساپیر و دان اسپربر اشاره می شود. در قسمت آخر این فصل این پرسش مطرح می شود که آیا منطقاً امکان دارد که همزمان هم با مفهوم حقوق جهانی بشر موافق بود و هم باور به نسبیت فرهنگ ها را قبول داشت یا خیر؟

در فصل سوم این کتاب "جامعه"  که دغدغه ی سنتی انسان شناسان انگلیسی است مورد بررسی قرار می گیرد. در واقع در فصل دوم و سوم این کتاب فرهنگ و جامعه که دو رکن مفهومی انسان شناسی به شمار می آیند، مطالعه می شوند. در دو فصل بعدی نویسندگان به بنیادی ترین روش های آدمیان برای ایجاد پیوند های اجتماعی، در وهله ی نخست از طریق پیوند های خونی و زناشویی(نسبی و سببی)، و در وهله ی بعد از طریق گروه های اجتماعی بزرگتر، مثل قبیله، گروه قومی و ملت، می پردازند. در سه فصل آخر هم به مسائلی مانند اقتصاد، و هویت، که توجه انسان شناسان را نسل اندر نسل به خود معطوف داشته نگاه کوتاهی می اندازند.

کتاب " انسان شناسی اجتماعی و فرهنگی" کتابی خوب و همانطور که از اسم مجموعه ی آن "مختصر و مفید" پیداست، کتابی است با بنیادی ترین مفاهیم انسان شناسی که خواندن آن به علاقه مندان به این رشته توصیه می شود. 

 

زینب مریخ پور

[e-mail]