شهرهای تاریخی جهان اسلام (8): تهران (بخش اول)

بوثورث، مینورسکی، کلمارد، هورکاد ترجمه ی ملیحه درگاهی

تهران که در متون عربی تیهران (Tihran) تلفظ می شود، شهری در شمال ایران است. طی اوایل دوران اسلامی تهران شهری مشهور و در اندازه ی متوسط بود، اما از اواخر قرن 18 بدل به پایتخت ایران، ایران مدرن و حالا جمهوری اسلامی ایران شده است. برای بررسی بیشتر در مورد ریشه شناسی نام تهران (هیچ یک متقاعد کننده نیست) رجوع شود به art  EI مینورسکی (Minorsky). تهران در آغاز ).

1.موقعیت جغرافیایی
تهران در عرض جغرافیایی 35 درجه و 40 دقیقه ی شمالی و طول جغرافیایی 51 درجه و 26 درجه شرقی، در ارتفاع 1158 متری، در گودیِ جنوب بخش بیرونی و مهمیزهای جنوبی رشته کوه البرز واقع شده است و دشت حاصلخیز ورامین که از مرکز شهر به سمت جنوب امتداد یافته است، به طور سنتی انبار غله ی تهران را در بر می گیرد. در شرق دشت ورامین انشعابات جنوبی رشته کوه البرز با عنوان سه پایه، سد کوتاهی را شکل می دهند و در انتهای جنوبی سه پایه شهر کوچکِ شاه عبدالعظیم قرار دارد. ویرانه های برجای مانده از شهر عظیم پیش از اسلام و اسلام میانی یعنی ری، بین شاه عبدالعظیم و مرکز تاریخی تهران واقع شده است. روستاهای واقع بر دامنه های البرز در شمال تهران، از جمله قلهک، تجریش و شمیران در زمانهای گذشته تفرجگاه تابستانی ساکنینی از تهران را مهیا می ساختند که از گرمای تابستانی که بخشی از آب و هوای قاره ای شهر را شکل می دهد، گریزان بودند؛ به علاوه در قرن 19 شمیران آب تهران را بوسیله ی قنات فراهم می کرد ( و امروز نیز بیشترین میزان آب تهران از شمیران تهیه می شود). تمامی این سکونتگاهها که زمانی از تهران جدا شدند هم اکنون درون پهنه ی شهری گسترده ی تهران معاصر قرار دارند (گاه کنید به بلو (Below)، بخش 3b).
با وجود موقعیت استراتژیک انکارناپذیر تهران در دهلیزی که ایران غربی را به خراسان متصل می کند، شرایط جغرافیایی تهران به عنوان یک شهرِ پایتخت واضح نیست؛ شهرهای دیگر ایران در مناطق کوهستانی غربی و جنوب بیابانهای عظیم مرکزی، نقش بسیار مشخص تری را در امور نظامی و سیاسی و زندگی اقتصادی و تجاری ایفا کرده اند. به ویژه انتخاب شهرِ تا بدینجا غیرمتمایز تهران توسط آقا محمد خان در سال 1786/1200 به عنوان پایتختِ خود (ببینید بلو، بخش دوم)، به جهت اینکه او بایستی در تماس نزدیک با پیروان قبیله ی ترکمن قاجارِ ساکن در مناطق جلگه ای مازندران-گرگان باشد، به یکباره سبب بهبود جایگاه یا مطبوعیت شهر نشد. نخستین مسافرین غربی تهران اوایل قاجار را در حد متوسط و غیرمتمایز، فاقد ساختمانهای عمومی با منابع آبی ناچیز و آب و هوای سخت و یک موقعیت برون از مرکز نسبت به جاده های اصلی که از شمال ایران عبور می کنند، توصیف کرده اند. به هر حال نیروهای گریز از مرکز کشور و سنتهای باستانی خودمختاری استانی هنوز هم در این دوره پابرجا بودند. فقط در اواسط قرن 19 موقعیت تهران بهبود یافت. در خصوص ارتباطات، در سال 1875 جهت اتصال با مازندران و ساحل کاسپیان جاده ای که فقط برای اسبها و قاطرها قابل عبور بود توسط مهندس اتریشی گاستایگر خان (Gasteiger Khan) ساخته شد. بین سالهای 1883 و 1892 ساخت یک جاده ی حمل و نقلی توسط ایرانی ها آغاز شد و در نهایت توسط شرکت انگلیسی برادران لینچ به اتمام رسید (150 کیلومتر/ 95 مایل). ارتباط با روسیه از طریق قزوین-تبریز-جلفا-تفلیس صورت می گرفت. در سال 1850 بوسیله ی ماشین های بخار روسیه خط منظمی بین باکو و انزلی ایجاد شد. اگرچه با خط مستقیم فاصله ی بین تهران و کاسپیان فقط 110 کیلومتر/70 مایل است ولی همواره عبور از البرز بسیار دشوار بود. در سال 1893 روسیه امتیازی را برای ساخت جاده ی حمل و نقلی از رشت به پایتخت کسب کرد (این مسیر تا منجیل در یک ژوئن 1890 و تا تهران در 15 سپتامبر 1899 گشایش یافت). از این پس بخش اعظم مسافران از این جاده که به علاوه اهمیت تجاری قابل توجهی بدست آورد، استفاده می کردند. فقط در قرن 20 بود که تهران بوسیله ی راههای موتوری، خطوط هوایی و مسیرهای راه آهن، از سرویس های حمل و نقلی مدرن برخوردار شد (نگاه کنید به بلو، بخش 3، 2).

2.تاریخ تهران تا سال 1926
1.تاریخ اولیه. اینکه از چه زمانی نام تهران در ادبیات تاریخی و جغرافیایی آشکار شده نا معلوم است. عجالتا ابتدایی ترین مرجع برای تاریخ تهران فارس نامه ی بلخی به ویراستاری لی استرنج (Le Strange)، 134 (قبل از سال 1116/510 نوشته شده است) است؛ نویسنده بویژه از انار تهران که همچنین از سوی السمعانی (در سال 1160/555) مورد توجه قرار گرفته، سخن گفته است. اما مستقل از این مرجع ها، السمعانی با اشاره به جد خود ابو عبدالله محمد ابن حمادالتهرانی الراضی، که به سال 874/261 در عسقلان ('Asqalan) فلسطین درگذشت، عنوان می کند که روستای تهران تا پیش از دوره ی استخری ( در سال 2-951/340) وجود داشته است. بر طبق کتاب راحت الصدورِ راوندی (نوشته شده در سال 1202/599)، مادر سلطان ارسلان سلجوقی در مسیر خود از ری به نخجوان، اولین توقف خود (نقل مقام معمول ایرانیان) را در "نزدیکی تهران" صورت داد. خود سلطان بعضی اوقات در حوالی دولاب (نام مکانی در جنوب شرق تهران، محلی که در حال حاضر قبرستان روسی است)، اقامت می کرد. ابن اسفندیار در تاریخ طبرستان خود (نوشته شده در سال 1216/613)، با روایت جنگهای حماسی شاهان ایران بیان می کند که اردوگاه افراسیاب در مکانی که هم اکنون محل استقرار "دولاب و تهران" است، برپا شد. 8 سال بعد یاقوت یادداشت مختصری در مورد تهران که او درست قبل از حمله ی مغول از آن دیدن کرده بود،  ارائه می دهد. تهران شهری مهم با 12 منطقه بود. از آنجا که خانه های مسکونی تهران در شبکه ی زیرزمینی ساخته می شدند و باغهای اطراف شهر از درختان انبوهی برخوردار بودند، شهر بسیار حفاظت شده بود و دولت ترجیح می داد که در ارتباطش با ساکنین درایت مدار باشد. ناهماهنگی داخلی تهران تا حدی بود که ساکنین شهر بدون ترس از اینکه مبادا همسایگانشان حیواناتِ آنها را بدزدند، زمین هایشان را کشت می کردند. زکریا القزوینی (1275/674) خانه های مسکونی تهران را با گودال یربوع ها مقایسه می کند و بر نظرات یاقوت در مورد شخصیت تهرانی ها صحه می گذارد.
تمامی نویسندگان قبلی در مورد اقامتگاههای زیرزمینی نوشته اند اما فقط کر پرتر (Ker Porter) ( سفرها، i، 312) در این ارتباط عنوان می کند که در فاصله ی 200-300 یاردی دروازه ی قزوین او " یک فضای باز مملو از حفاری های عمیق و وسیع یا ترجیحا گودال" درون شهر را رویت کرد که به عنوان سکونتگاهی برای افراد فقیر و اصطبل هایی برای حیوانات باری، به کار می رفتند. این گفته می تواند مرجعی برای دروازه ی ناو قدیم (پا-قاپوک (pa-qapuk)) که در جنوب آن منطقه ای به نام غار واقع است. این نام نیز برای تمامی مناطقی که در امتداد جنوبی تهران قرار داشتند، استعمال می شد. برای بررسی زندگی غارنشینی در ناحیه ی تهران ببینید ایستویک (Eastwick)، مجله، i، 294: روستایی در شرق پل کرج، و همچنین کراوشای-ویلیامز (Crawshay-Williams)، سکونتگاههای سنگی در رینه (Rainah)، در JRAS (1940)، 551، (1906)، 217.
توسعه ی تهران در نتیجه ی ناپدید شدن مراکز بزرگ در نواحی همسایه بود. سقوط ری به ویرانی آن توسط مغولها در سال 1220/617 باز می گردد. گهگاه در جامع التواریخ به تهران دوره ی مغول اشاره شده است: در سال 1284/683 ارغنون، پس از پیروزی که در نزدیکی آق-خواجا (Aq-Khwaja) (= سومیقان) مقابل الینق (al-Yanaq)، فرمانده ی احمد تکودر (Teguder)، کسب کرد، در حال بازگشت از فیروزکوه در "تهرانِ ری" توقف کرد. بر اساس آنچه در نذهت القلوب مستوفی آمده، تهران شهری معتبر با آب و هوایی بهتر از ری بود. قبلا تعداد ساکنین تهران بسیار زیاد بودند.
طی دوران تیموری از روستای "تهرانِ ری" در سال 1403/806 به عنوانی مکانی که شاهزاده رستم 20 روز را در آنجا گذراند تا نظامیانی که به همراه آنان بر علیه اسکندر شیخ غلاوی یورش برد را گرد هم آورد، یاد شده است. در حدود همین زمان (6 جولای 1404) یک سیاح اروپایی یعنی سفیر اسپانیایی کلاویجو، برای نخستین بار از تهران دیدن کرد (ترجمه ی لی استرنج، لندن 1928، 166). در این زمان استان ری توسط داماد تیمور، امیر سلیمان شاه، اداره می شد. او در ورامین زندگی می کرد (Clavigo's Vatami). شهر ری مسکونی نبود. برج تهران معرفِ حکمران بود و در این محل خانه ای وجود داشت که حاکم ملاقاتهای خود را در آن ترتیب می داد، همچنین تهران دیواری نداشت.
2.دوره ی صفویه. طی حکومت صفویان پایتخت از اردبیل به تبریز و سپس به قزوین و در نهایت به اصفهان منتقل شد. منطقه ی ری دیگر از اهمیت زیادی برخوردار نبود، فقط دو شهر قابل توجه در آن بودند: ورامین که پس از دوره ی باشکوه کوتاه مدت در زمان شاهرخ به سرعت نزول یافته بود، و تهران. بر اساس گفته ی رضا قلی خان (روضـة الصفایِ ناصری) اولین دیدار صفویان از تهران به این دلیل بود که در واقع جد آنها سید حمزه در تهران و نزدیک شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شده بود. شکوفایی و رونق شهر به دوره ی شاه طهماسب اول باز می گردد که در سال 1554/961 یک بازار در داخل شهر ساخت و دیواری حول آن برپا کرد که بر طبق گفته ی زینت المجلس یک فرسخ طول داشت (صنیع الدوله، مرآة البلدان: 6000 گام). دیوار 4 دروازه و 114 برج، به تعداد سوره های قرآن، داشت ( در هر برج یک سوره نقش بسته بود). تصویر 114 برج در نقشه ی برزین (Berezin) به نمایش کشیده شده است (1842). مصالح مورد نیاز برای ساخت قلعه از معادن سنگ چاله میدان و چالی حصار، که نام دو منطقه نیز از آنها گرفته شده، تهیه می شد. احمد رضی که خود به منطقه ی ری تعلق داشت با عبارات تمجید آمیزی از فراوانی غیر قابل قیاس کانالها و باغهای تهران و فلات دل انگیز شمیران و ناحیه ی مجاور کن سلقون، سخن می گوید. بر طبق آنچه در مجلس المؤمنینِ نورالله شوشتری آمده، روستای سلقون توسط سید محمد نوربخش مشهور که پایه گذار بسیاری از جنبش های مذهبی بود و در سال 1464/869 از دنیا رفت، تأسیس شد.
در سال 1577/985 تهران صحنه ی اعدام پرنس میرزا بود که دشمنان وی او را متهم کرده بودند که قصد تاج و تخت شاه اسماعیل دوم را دارد. شاه عباس اول در سال 1589/998 بر ازبک عبدالمؤمن خان حمله برد ولی به شدت در تهران بیمار شد (اسکندر منشی، عالم آرا، ترجمه ی آر.ام. ساوری (R.M. Savory)، تاریخ شاه عباس کبیر، Boulder،Colo. 1978، ii، 589) و همین ازبکها را قادر به تصاحب مشهد کرد. گفته می شود که این اتفاق بیزاری شدیدی در شاه عباس نسبت به تهران ایجاد کرد. اگرچه از زمان او بود که ساخت کاخ چهارباغ شروع شد، مکانی که بعدها به اشغال ارک فعلی درآمد. پیترُ دلا والِ (Pietro della Valle) در سال 1618 از تهران دیدن کرد و شهر را به لحاظ مساحت وسیعتر ولی از نظر جمعیتی کم جمعیت تر از کاشان یافت. او تهران را " شهر درختان هموار" نامید. در این دوران یک بیگلربیگی در تهران زندگی می کرد؛ قلمرو قدرت او تا فیروزکوه امتداد می یافت. در سال 1627 سر توماس هربرت (Sir Thomas Herbert) شمار خانه های تهران را در حدود 3000 عدد برآورد کرده بود.
3.افغانها. شاه حسین صفوی در شرف حمله ی افغانها در تهران توقف کرد و در این شهر بود که سفیر سلطان احمد سوم عثمانی، دوری افندی (Durri Efendi)، را به حضور پذیرفت (در آغاز سال 1720؛ ارتباط با دوری افندی، پاریس 1810). او از اینجا نیز اخراج شد و وزیر اعظم فتحعلی خان اعتماد الدوله که سرنگونی را تسریع کرده بود را کور کرد. شاه حسین فقط برای تسلیم تاج و تختش به اصفهان رفت. شاه طهماسب دوم در آگوست 1725 در تهران اقامت گزید ولی با نزدیک شدن افغانها به مازندران گریخت. نویسندگان اروپایی عنوان می کنند که تهران مقاومت کرد و اشرف بسیاری از نیروهای خود را از دست داد. مدتی بعد تهران با وجود تلاش ناچیز فتحعلی خان قاجار برای آزادسازی شهر، سقوط کرد. بر اساس یک منبع دروازه های ی دولَه و ارک به این دوره تعلق دارند، افغانها در همه جای شهر مراقب تأمین شیوه های عقب نشینی بودند. البته منبع مرتبط با دروازه های قدیمِ  نامهای ذکر شده است.
افغانها پس از شکست دادن اشرف در مهماندوستِ تهران (6 ربیع الاول، 20/1141 سپتامبر 1728) افراد برجسته را کشتند و تهران را به قصد اصفهان ترک کردند. ساکنین شهر وسایل دست و پاگیری که افغانها بر جای گذاشته بودند را از بین بردند و با یک سهل انگاری، انبار باروت منفجر شد (تاریخ نادر شاه، ترجمه جونز (Jones)، لندن 1770، 78). اشرف خیلی زود به سمت ورامین عقب نشینی کرد و شاه طهماسب دوم به تهران بازگشت.
4.نادر شاه. نادر در سال 1741/1154 تهران را به عنوان ملک پسر ارشد خود، رضا قلی میرزا که تا آن زمان بر تمام ایران حکومت می کرد، تصاحب کرد. کاندید شدن تهران مقدمه ای برای سقوط و کور شدن ولیعهد بود. طی درگیری میان جانشینان نادر، علی شاه عادل (1747/1160) پناهنده ی تهران شد ولی توسط طرفداران ابراهیم دستگیر و کور شد. پس از سقوط نادریان شهر در حوزه ی نفوذ قاجارها، رقیبان کریم خان زند، قرار گرفت.
5.کریم خان. در سال 8-1757/1171 سلطان محمد حسن خان قاجار پس از یک نبرد نا موفق برابر کریم خان در حوالی شیراز،به سمت تهران عقب نشینی کرد و نیروهایش متفرق شدند. کریم خان با دانستن این موضوع که سلطان محمد تهران را ترک کرده است، بهترین فرمانده ی خود شیخ علی خان را با یک گارد مجهز به این شهر فرستاد. به کمک محمد خان دوَلو، محمد حسن قاجار کشته شد و کریم خان به همراه ارتش خود در سال 1759/1172 به تهران رسید. فرمانده ی محمد حسن خان با همه ی احترامات در شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد. سال بعد دستور صادر شد که یک عمارت دولتی "که هم ردیف با کاخ Chosroes در تیسفون باشد"، یک دیوان خانه، حرم و بخشهایی برای گارد مخصوص، در تهران ساخته شود. صنیع الدوله باغ جنت را نیز به این امکانات افزود، او می گوید که کریم خان قصد داشت تهران را پایتخت خود سازد. در همین دوران بود که آقا محمد قاجار در مازندران دستگیر و به کریم خان سپرده شد، کریم خان رفتار سخاوتمندانه ای با وی داشت که بعدها به همین خاطر تاوان سختی را پس داد. اگرچه در سال 3-1762/1176 کریم خان عازم شیراز شد و امور حکومتی را از این شهر اداره کرد.
منبع:
C.E. Bosworth, V. Minorsky, J. Calmard & B. Hourcade, "Tehran(Tihran)"  in, E. Bosworth, 2007, Historic Cities of the Islamc World, Leiden, Boston: Brill: 503-520

بخشهای پیشین:

نیشابور
http://anthropology.ir/node/19086

ری
http://anthropology.ir/node/18609

تبریز (4)
http://anthropology.ir/node/17934  

تبریز (3)
http://anthropology.ir/node/17696

تبریز (2)
http://anthropology.ir/node/17478

تبریز (1)
http://anthropology.ir/node/17249

یزد (2)
http://anthropology.ir/node/16996

یزد (1)
http://www.anthropology.ir/node/16757

شیراز (2)
http://anthropology.ir/node/18837

شیراز (1)
http://www.anthropology.ir/node/16254

اصفهان
http://anthropology.ir/node/15822

مشهد (3)
http://anthropology.ir/node/18967

مشهد (2)
http://anthropology.ir/node/15533

مشهد(1)
http://anthropology.ir/node/15433