شنبه, ۱۵ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 4 May, 2024
بحثی در باب هنر اسلامی
ما در پیاله عكس رخ یار دیده‌ایم
مینیاتوری با صحنه‌ی حماسی، نبرد قهرمانان ایرانی را در شاهنامه به تصویر كشیده است. وقتی دقیق‌تر نگاه می‌كنیم، جنبه‌های دیگری از تصویر برایمان آشكار می‌شود. گویی برای این حكایت رزمی، تعبیری عرفانی پیدا می‌كنیم و عالمی مثالی را ماورای عالم جسمانی احساس می‌كنیم. آن سوی صحنه‌های نبرد حماسی، گویی «اسرار صغیر» مخاطب را برای درك «اسرار كبیر» آماده می‌سازد. بخش‌هایی از قرآن مجید با فرم‌ها و اشكال گیاهی، استیلیزه و یا اسلیمی خوشنویسی شده است. اگر بیشتر دقت كنیم، متوجه می‌شویم كلمات و حروفی كه تجسم آیات قرآنی را نشان می‌دهند، خود بخشی مستقل و قدرتمند پیدا كرده‌اند و از طریق شكل و قالب بصری خویش، «كیفیت الهی» را تجسم بخشیده‌اند. گویی حروف الفبای مقدس با خصایص و ویژگی‌های پروردگار ارتباط نزدیكی دارد. به یكی از مساجد اسلامی وارد می‌شویم، نقوش درونی معبرهای طاقدار مسجد تحت‌تأثیر بازتاب نور، فضایی قدسی را متجلی می‌كند. ظرافت ستون‌ها و درخشش سقف‌ها با كاشی‌كاری‌های سبز و آبی‌رنگ، چشم را خیره می‌كند. گویی در این مكان همه‌چیز به نور بدل می‌شود و نور به نوبه‌ی خود، به بلور مبدل می‌شود. فضای مسجد به گونه‌ای طراحی شده است كه با ورود به آن، به نحوی ملموس، حضور الهی را احساس می‌كنیم. گویی پرتو نور حقیقت بر همه چیز متجلی شده است.
مفهوم رمزی جنبه‌های مختلف هنر اسلامی با جنبه‌های معنویت اسلام ارتباط نزدیك دارد و همین معنویت توحیدی است كه خلق معماری قدسی اسلامی را كه یكی از اصلی‌ترین هنرهای اسلامی است، ممكن می‌سازد. خوشنویسی، معماری، نقاشی، مینیاتور، سفالگری و تعزیه همگی شاخه‌های مختلف هنر اسلامی‌اند كه به شیوه‌ای بی‌واسطه از روحانیت اسلامی سرچشمه می‌گیرند. ذات فرافردی هنر اسلامی می‌تواند صرفاً بر اساس شهود یا خلاقیت فردی تجلی پیدا كند. این ذات به نحوی در تفكر و جهان‌بینی اسلام ریشه دارد. هنرمند مسلمان به هر كجا كه بنگرد، جلوه‌ای از حقیقت را می‌یابد. گویی شیوه‌ی زیستن او مصداق همان آیه‌ی معروف است كه می‌گوید: «پس به هر طرف رو كنید، به سوی خدا روآورده‌اید.» (بقره، ۱۱۵) از مهم‌ترین ویژگی‌های هنر اسلامی، «حكمتی» است كه در ورای آن نهفته است. این حكمت سرشت الهی انسان را جلوه‌گر می‌سازد، نه این كه پنهانش كند. شاید اگر بخواهیم چند ویژگی مشخص را برای هنر اسلامی برشماریم، با نگاهی به انواع هنرهای اسلامی، به ویژگی‌های مشترك زیر برسیم:
۱ـ هنر اسلامی از اصل وحدت و انسجام ریشه می‌گیرد و بینشی كامل و مجموعه‌نگر بر آن حاكم است و تمام انواع آن، پیوند نزدیكی با اعمال مذهبی و راز آشنایی دارد و از جنبه‌های رمزی و روحانی برخوردار است.
۲ـ هنر اسلامی، در هر شكل خود، جنبه‌ای از دین است كه ذهن انسان را به جست‌وجو و پرسش وامی‌دارد؛ اما خود، پاسخ نهایی را به او ارائه نمی‌كند. گویی قصد ایجاد انگیزه و حركت در مخاطب را دارد، اما خود از ارائه‌ی كامل‌ترین پاسخ پرهیز می‌كند، چرا كه مخاطب، خود باید كامل‌ترین پاسخ را بیابد. هنر اسلامی تنها به مخاطب خود یاری می‌رساند تا حقایق الهی را در ساحت مادی تجربه كند و سوار بر بال‌های زیبایی، به سوی جایگاه اصلی خود كه همانا «قرب الهی» است، حركت كند.
۳ـ هنر اسلامی، مانند همه‌ی انواع هنرهای مقدس، به‌نوعی واجد سادگی و خصوصیت «تهی‌بودن» است كه عرفا از آن با نام «فقر معنوی» یاد می‌كنند. این فقر معنوی به نحوی با مفهوم ازلی و ابدی پیوند دارد و حاصل آن خلق هنر بی‌زمان یا فرازمان است. شاید به همین دلیل است كه هنوز پس از گذشت سال‌ها، آثار عارفان بزرگ اسلام چون مولانا، عطار و خواجه عبدالله انصاری به نیازهای روحی مخاطبان خود پاسخ می‌دهد، زیرا این آثار در عین سادگی، پیوند ریشه‌داری با نیازهای معنوی انسان دارد.
۴ـ هنر اسلامی از «بطن وحی» برخاسته است. اگر هنر مقدس باشد، لازمه‌ی آن وحی است. اما هنرمند اسلامی برای اینكه اثر هنری بیافریند، باید واجد حالتی از صدق و اخلاص باشد تا بتواند با روح وحی ارتباط داشته باشد. هنرمند اسلامی برای اینكه كمالی را تجسم بخشد و یك اثر هنری بیافریند، نخست باید خود در راه كمال قدم بردارد وگرنه نمی‌تواند هنر مقدس بیافریند؛ هنری كه در آن، حضور و قرب حق باشد و دیدنش انسان را به یاد خدابیندازد.
۵ ـ هنر اسلامی، مانند همه‌ی هنرها، با عنصر «زیبایی» آمیخته است. بزرگی گفته است زیبایی آمیخته‌ای از حقیقت و شادی است؛ زیبایی مظهر حقیقت مطلق است و حقیقت خداست؛ خداوند عین سرور و ابتهاج است. پس هر زیبایی لازمه‌اش یك نوع بهجت و سرور روحی است و اوج زیبایی در هنر اسلامی رسیدن به احساسی از قرب الهی است كه بالاترین و متعالی‌ترین وجه سرور و جذبه را برای انسان به ارمغان می‌آورد.
۶ـ از دیگر ویژگی‌های هنر اسلامی نمادگرایی (سمبولیسم) یا رمز و تمثیل است. رمز و نماد همچون آینه‌ی شفافی است كه حقایق عالم ملكوت را جلوه‌گر می‌سازد. قرآن مجید نیز بر رمز و نماد و تمثیل استوار است. خداوند در قرآن نخست برای ما مثالی می‌زند و سپس با آن مثال، یك قاعده یا اصل وجودی را برایمان تبیین می‌كند. خواننده از معنای ظاهری مثل‌ها، به معنای حقیقی آنها رسوخ می‌كند. نمادگرایی اساس هنر مقدس است چرا كه در هنر مقدس، هر رمز نشانه‌ی یك حقیقت برتر است. این رمزها و نمادها وضعی و قراردادی نیست، بلكه یك امر حقیقی و وجودی است. نمادهای دینی در عین اینكه در یك صورت ظاهر شده است، راه به بی‌نهایت دارد. هرچند بسیاری از صاحب‌نظران درباره‌ی ویژگی‌های مشترك هنرهای اسلامی هم‌عقیده‌اند، ولی نباید از یاد برد كه هنر محصول تقابل انسان با هستی است. به همین دلیل از بدو تشكیل جوامع اولیه، هنر در انجام مراسم و مناسك، نیایش‌ها و آیین‌ها به‌تدریج جای خود را باز كرد و به‌این‌ترتیب، جزء جدایی‌ناپذیر زندگی انسان شد. بنابراین، هنر در همه‌ی ادیان به شكلی خاص نمود یافته است. هنر ادیان مختلف، جلوه‌های تبلور اندیشه‌های متفاوت اما دینی محسوب می‌شوند.در این میان، هنر اسلامی واجد یك ویژگی منحصربه‌فرد است و آن ویژگی توحیدی آن است. در همه‌ی جلوه‌های هنر اسلامی، حركت درونی اشیا به سوی بالا و حقیقتی ورای این جهان است و تمام مراتب وجود در عالم هستی به نحوی به پروردگار یكتا مربوط می‌شوند. كاربرد فضای خالی در هنر اسلامی، یكی از مهم‌ترین ثمرات مستقیم اصل متافیزیكی توحید است. توحید، به گونه‌ای صریح و موجز، در كلمه‌ی شهادت یعنی «لااله‌الاالله» متجلی است. این اصل یكی از عمیق‌ترین رموز متافیزیك و واجد جنبه‌ها و سطوح معنایی متفاوت است. اولین آنها تأكید بر سرشت گذرا و غیراصیل «هرچه به جز خدا» یا «ماسوی‌الله» یا همان كلّ نظام خلقت است كه در این میان، عالم ماده از سایر عوالم ناپایدارتر است. دومین سطح معنایی شهادتین بر غیریت و متفاوت‌بودن حقیقت مطلق تأكید می‌كند، یعنی اینكه خداوند كاملاً ورای تمام چیزهایی قرار دارد كه ذهن و حواس معمولی، به مفهوم رایج كلمه، آنها را «واقعیت» می‌شناسد. اگر اشیا را به مفهوم متداول تلقی كنیم، آن‌گاه خلأ، یعنی آن‌چه از اشیا تهی است، به صورت پژواك حضور خداوند در نظام هستی جلوه‌گر می‌شود. زیرا از طریق نفی «اشیاء»، درواقع به آن‌چه ورای همه‌ی چیزهاست، اشاره دارد. بنابراین، فضای خالی مظهر تعالی پروردگار و حضور او در تمام اشیا است. این اصل اساسی متافیزیك كه بر پایه‌ی توحید و شهادت استوار است، عمیقاً بر نقش مهمی دلالت می‌كند كه فضای خالی در هنر اسلامی ایفا می‌كند و اهمیت معنوی آن در هنر و معماری قابل بررسی است. فضای خالی، اثر محدودكننده‌ی فضای كیهانی بر انسان را حذف می‌كند و از آن‌جا كه حجاب جسم برداشته می‌شود، نور الهی به درون می‌تابد. پس فضای خالی باعث می‌شود كه موجود پذیرای نور الهی شود.هنر اسلامی به‌نوعی همه‌ی هستی، شعر، وزن، تناسب، قدرت و افسون خود را از اندیشه‌ی توحیدی می‌گیرد. اما موضوع آن چیست؟ آیا هنر اسلامی صرفاً به موضوع‌های مطرح‌شده در دین اسلام محدود می‌شود؟ آیا هنر را میتوان صرفاً از آن جهت كه موضوعی اسلامی را انتخاب كرده است، هنر اسلامی خواند؟ پاسخ، منفی است. تنها موضوع هنر نیست كه اسلامی بودن آن را مشخص می‌كند، بلكه ساختار، شیوه‌ی بیان و صورت آن نیز باید با دین اسلام هماهنگی داشته باشد؛ یعنی تجلی وحدت را در ساحت كثرت به نمایش بگذارد. شاید بسیاری از شاعران مسلمان و عارف‌مسلك ایرانی، همچون مولوی و عطار، به بهترین وجه تجلی وحدت را در ساحت كثرت به نمایش گذاشته باشند. برای مثال، شعر مولانا ثمره‌ی شهود روحانی اوست؛ نوعی برانگیختگی و بیداری كه با تحولی در روح آغاز می‌شود و «به تحول كیمیاگرانه» می‌انجامد.شعر مولانا وسیله‌ای برای بیان حقیقت است و از این جهت به منطق (لوگوس) شباهت دارد. در جای‌جای مثنوی معنوی، مولانا براین حقیقت پای می‌فشارد كه شاعر نیست و سرودن شعر امری اختیاری و دست او نیست.
قافیه اندیشم و دلدار من گویدم مندیش جز دیدار من
حرف چه بود تا تو اندیشی از آن حرف چه بود خار دیوار رزان
حرف و صوت و گفت را برهم زنم تا كه بی این هر سه از تو دم زنم
سرودن این‌گونه شعر، به نوعی بیان حقیقت است كه معرفت حاصل از آن باعث دگرگونی هستی آدمی می‌شود. این همان عرفان یا متافیزیك سنتی است كه در آن منطق و شعر به هم می‌رسند و یا به قول لئوتولستوی، نویسنده‌ی روسی، نوعی «اشراق ادبی» است كه در آن «احساس عشق به خداوند» تجلی یافته است. همین اتفاق در نمایش‌های مذهبی‌ـ آیینی نیز رخ می‌دهد.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
دولت امیرعبداللهیان حسین امیرعبداللهیان سیستان و بلوچستان مجلس شورای اسلامی شورای نگهبان انتخابات دولت سیزدهم حسن روحانی حجاب مجلس افغانستان
سیل ایران هواشناسی تهران شهرداری تهران سازمان هواشناسی باران آتش سوزی یسنا فضای مجازی هلال احمر قوه قضاییه
خودرو قیمت خودرو قیمت دلار مسکن بانک مرکزی دلار قیمت طلا تورم ارز بازار خودرو حقوق بازنشستگان ایران خودرو
صدا و سیما دفاع مقدس مسعود اسکویی مهران غفوریان بی بی سی موسیقی تلویزیون صداوسیما ساواک سریال سینمای ایران تبلیغات
رژیم صهیونیستی جنگ غزه فلسطین اسرائیل حماس روسیه آمریکا ترکیه اوکراین نوار غزه انگلیس ایالات متحده آمریکا
فوتبال پرسپولیس استقلال سپاهان لیگ برتر جواد نکونام باشگاه استقلال علی خطیر رئال مادرید بازی باشگاه پرسپولیس تراکتور
هوش مصنوعی اینستاگرام آیفون دیابت اپل عکاسی ناسا موبایل گوگل تلفن همراه
استرس کبد چرب فشار خون گرما