تاریخ یهودیان عراقی

ترجمه و تالیف مرجان یشایایی

 

خاورمیانه، بین‌النهرین و فلات ایران ازجمله قدیمی‌ترین زیستگاه‌های یهودیان به حساب می‌آیند. این مناطق تا بروز دگرگونی‌های سیاسی آغاز قرن 20ام و به‌خصوص ظهور نازیسم در آلمان که اوج باورهای ضدیهودی را در زمان معاصر با خود به‌همراه آورد، همچنان ماوای یهودیان بودند تا اینکه با بروز انقلابات و دست یافتن به استقلال در بسیاری از کشورهای عربی مانند عراق و سوریه و لیبی و یمن حرکت‌های ضدیهودی غالبا ملهم از باورهای نازی در این کشورها بالا گرفت و یهودیان وادار به ترک وطن آبا و اجدادی خود شدند. در این میان تنها در ایران بود که یهودیان بعد از انقلاب اسلامی در سال 1357 به‌صورت شهروندان ایرانی پذیرفته شدند و با دارا بودن بیشترین جمعیت یهودیان خاورمیانه، بعد از کشور اسرائیل، هنوز دارای سازماندهی منسجم و نماینده‌ای در مجلس هستند. دلیل این امر موضوع مطالعه بسیاری از کارشناسان علوم انسانی در سراسر جهان است. حتی در عراق که  ما شاهد جامعه یهودی بسیار سازمان‌یافته با منابع انسانی و مالی چشمگیر و مدارس بزرگ آموزش یهودیت بودیم، وقوع تحولات سیاسی آغاز قرن 20ام باعث شد تا جامعه یهودیان عراق پس از تحمل ناملایمات و خشونت‌ها مجبور به ترک ماوای خود شود. هرچند امروز در کمتر کشور عربی خاورمیانه می‌توان جماعتی از یهودیان را  پیدا کرد، اما تاریخ ریشه‌دار یهودیت در این منطقه هنوز جذابیتی بی‌تردید دارد. در این گفتار کوتاه به برشی از تاریخ یهودیان عراقی پرداخته‌ایم که با ورود به عصر معاصر به فروپاشی یکی از قدیمی‌ترین جوامع یهودی منجر شد.

تاریخ یهودیان عراقی به زمان اسارت در بابل در 586 ق.م باز می‌گردد. اسارت بابل یا تبعید به بابل دوره‌ای از تاریخ یهود است که برخی ساکنان پادشاهی یهودا در بابل به اسارت درآمدند. به‌این‌ترتیب، با مراجعه به شواهد تاریخی می‌توان گفت جامعه یهودیان عراق یکی از قدیمی‌ترین جوامع یهودی در دنیا به‌حساب می‌آید. از زمان اسارت در بابل تا ظهور خلافت اسلامی جامعه یهودیان بابلی دارای رونقی شد و به‌صورت مرکز آموزش یهودیت درآمد، اما بعدها با حمله مغول و اعمال تبعیض از سوی خلفای اسلامی در قرون وسطا این نقش روبه افول نهاد. در زمان امپراطوری اتومان‌ها در قرن 16 و 17 میلادی با یهودیان رفتار بهتری می‌شد و این جامعه توانست بعدها اولین مدارس امروزی را در نیمه دوم قرن 19ام بنا کند.

یهودیان عراقی و نقش آنا در استقلال عراق

در قرن 20ام، یهودیان عراقی نقشی مهم در استقلال کشور عراق ایفا کردند. فیلیپ مندیت، جامعه‌شناس، عقیده دارد پیش از بالا گرفتن رفتارهای ضدیهودی دولت عراق در دهه‌های 1930 و 1940 یهودیان عراقی خود را بیشتر اعرابی با اعتقادات یهودی می‌دانستند تا قومیتی جدا از هویت ملی خود. به‌علاوه، اولین حزب کار صیهونیست که اکثرا در دست یهودیان اروپایی بود، ترجیح می‌داد یهودیان عراقی را که تمایلی به کشاورزی از خود نشان نمی‌دادند، نادیده بگیرد. نتیجه آن که تا زمان جنگ جهانی دوم و ظهور نازیسم در آلمان صیهونیسم در بین یهودیان عراقی که بیشتر به آرمان‌های سوسیالیستی کار یدی در فلسطین علاقه داشتند، پیشرفت چندانی نکرد.

در زمان حاکمیت بریتانیا در آغاز سال‌های دهه 1920 و اوایل استقلال عراق در سال 1930، تحصیل‌کردگان یهودی نقشی درخور در زندگی مدنی کشور تاره‌استقلال‌یافته خود ایفا کردند. نخستین وزیر مالیه دولت عراق، سر ساسون اسکل، یهودی بود و یهودیان عراقی در بهبود وضعیت نظام قضایی و پست این کشور موثر بودند. اسناد اطاق بازرگانی بغداد نشان می‌دهند در سال  سال 1947 از 19 نفر عضو این اطاق، 10 نفر یهودی بوده‌اند و اولین گروه موزیک رادیو بغداد در دهه 1930 بیشتر از  یهودیان تشکیل شده بود. یهودیان در مجلس حضور داشتند و به پست‌های مهمی در نظام اداری عراق رسیده بودند. مجموعه این عوامل زمینه‌های رنجش عمیق مسلمانان را فراهم کرده بود.

دهه 1920، آغاز فشارها

حرکت‌های صهیونیستی سازمان‌یافته از دهه 1920 در عراق آغاز شدند و هرچند یهودیان عراقی درکل همدلی‌هایی با این جنبش نشان می‌دادند، اما اصلا آنرا راه‌حلی برای خود نمی‌دانستند. سازمان صیهونیست که توانسته بود در مارس 1921 اجازه فعالیت خود در بغداد را از بریتانیایی‌ها بگیرد؛ در دوران حاکمیت شاه فیصل موفق به تمدید این اجازه نشد.

در دهه 1930، وضعیت یهودیان عراقی روبه وخامت گذاشت. آرمان‌های ملی‌گرایی عربی که همگان ازجمله اعراب یهودی را برادر می‌دانست، با ظهور تبلیغات نازی در آلمان و بالا گرفتن مخاصمات در فلسطین تحت قیمومیت دگرگون شد. در این زمان، هرچند یهودیان تلاش داشتند تا وفاداری به دولت عراق را ثابت کنند، هر روز بیشتر درمعرض تبعیض‌های ضدیهودی قرار می‌گرفتند. در سپتامبر 1934، ارشد العمری به وزارت اقتصادی و ارتباطات رسید و متعاقب آن ده‌ها یهودی از پست‌های خود در این وزارتخانه برکنار شدند. سهمیه غیررسمی برای پذیرش یهودیان در خدمات شهری یا ورود به دبیرستان‌ها و کالج‌ها درنظر گرفته شد.

با سرنگونی دولت رشید علی و روی کار آمدن فرهود، در روزهای اول و دوم ژوئن سال 1941 درخلال برنامه خلع مالکیت و کشتار یهودیان دست‌کم 200 یهودی در عراق کشته و مجروح شدند و اموال آنها به غارت رفت. ماموران مخفی صیهونیست بعد از این ماجرا برای آموزش یهودیان عراقی که مایل به فرا گرفتن فنون دفاع ازخود بودند از فلسطین به عراق رفتند. در این زمان بنابر آمار رسمی 150هزار یهودی در عراق زندگی می‌کردند.

شش سال بعد در 1947، با نزدیک شدن ایجاد دولت اسرائیل،  فاضل جمال، وزیر امور خارجه وقت عراق، در نطقی دراینباره در نیویورک می‌گوید:

«...روابط اعراب و یهودیان در جهان عرب به‌کلی مخدوش خواهد شد. اکنون تعداد یهودیانی که در جهان عرب خارج از فلسطین زندگی می‌کنند بیش از یهودیان ساکن فلسطین است. یهودیان اکنون در عراق در تمام مزایا با مسلمانان و مسیحیان کشور سهیم هستند. هرنوع بی‌عدالتی در حق مسلمانان فلسطینی باعث به‌هم خوردن هماهنگی موجود بین مسلمانان، یهودیان و مسیحیان خواهد شد و تعصب‌های مذهبی و نفرت را با خود همراه خواهد آورد.»

با تشکیل دولت اسرائیل در 1948، اعمال ضدیهودی در عراق باز هم تشدید شدند: در جولای 1948 مجازات اعدام برای فعالیت‌های صیهونیستی تعیین شد، در اوت همان سال یهودیان از وارد شدن به امور بانکی یا مبادله ارز‌های خارجی منع شدند، در سپتامبر یهودیان به اتهام جاسوسی و خیانت از راه‌آهن، اداره پست و تلگراف و وزارت مالیه کنار گذاشته شدند. در اکتبر همان سال بازرگانان یهودی از حق واردات و صادرات محروم و کلیه کارکنان یهودی درخدمت دولت از مشاغل خود برکنار  شدند و در دسامبر دولت عراق از کلیه شرکت‌های نفتی فعال در این کشور خواست که هیچ یهودی را به خدمت نگیرند.

تصویب قانون مهاجرت

در مارس 1950 دولت عراق قانونی را تصویب کرد که براساس آن یهودیان عراقی می‌توانستند به شرط انصراف از ملیت عراقی خود طی یک سال از کشور مهاجرت کنند. دولت عراق درضمن اعلام کرد که کلیه دارایی‌های این عده به خزانه‌داری دولت عودت داده خواهند شد. سیاستمداران عراقی به صراحت اعلام کردند بنا بر دلایلی که مربوط به خود آنهاست خواهان بیرون راندن یهودیان عراقی از کشور هستند. با تصویب این قانون و متعاقب آن وقوع چندین انفجار در کنیساها و مراکز یهودی که منجر به کشته و زخمی شدن جمعی از یهودیان شد و نیز افزایش فعالیت سازمان‌های مهاجرت صیهونیستی تا 2 ماه قبل از پایان مهلت یک‌ساله حدود 85هزار یهودی از عراق خارج شده بودند، بسیاری از آنان به اسرائیل، برخی به ایالات متحده و جمعی هم به ایران آمدند، کنیساها و مدارس خود را در ایران برپا کردند و انجمن یهودیان عراقی مقیم ایران را تشکیل دادند. عده‌ای از آنان هنوز در ایران زندگی می‌کنند. در سپتامبر 1950، نوری‌السعید، نخست وزیر وقت عراق، نماینده یهودیان عراقی را فراخواند و ادعا کرد عامل تاخیر در مهاجرت آنان دولت اسرائیل است و تهدید کرد آنان را در مرزهای عراق رها خواهد کرد.

عصر تاریک رژیم بعث

با روی کار آمدن رژیم بعث در عراق در سال 1963 فشار به 10هزار یهودی باقیمانده در عراق باز هم بیشتر شد. حزب بعث فروش املاک توسط یهودیان را ممنوع اعلام کرد و آنها را مجبور کرد تا کارت‌های شناسایی زردرنگی همراه داشته باشند. شش سال بعد از به‌قدرت رسیدن بعثی‌ها، در سال 1969، در عراق یهودیان عراقی بسیاری به جرم جاسوسی در زندان بودند. 14 نفر در ملا عام به اتهام نادرست جاسوسی به دار آویخته شدند که 9 نفر آنها یهودی بودند. پس از آن در سال 1970 رژیم بعث تحت فشارهای بین‌المللی اجازه مهاجرت باقیمانده یهودیان عراقی را صادر کرد.

در سال 1997، روزنامه جروزالم پست اعلام کرد که 75 یهودی از عراق گریخته‌اند. به این ترتیب، با آغاز زمامداری دولت‌های معاصر در عراق، یهودیان پس از چندین قرن به اجبار یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های خود را ترک کردند.

منابع: ویکی‌پدیا

1.   Ben-Yaacob, Abraham, et al. (2007). "Iraq." Encyclopaedia Judaica. 2nd ed. Vol. 10 (pp. 14-24). Detroit: Macmillan Reference USA. p. 16. Estimate based on the 1947 census, amounting to 2.6% of the total population. Ben-Yaacob et al. note that some studies suggest that the total population of Iraqi Jews "in the late 1940s" could have been as high as 135,000, given that 123,500 were estimated to have immigrated to Israel between 1948 and 1951, and that 6,000 still remained in Iraq after the mass immigration.
2. Jump up^ http://www.highbeam.com/doc/1P1-73357609.html About 600,000 Iraqi Jews left the country after Israel was established.
3. Jump up^ "Arab American Demographics". Arab American Institute. Retrieved 2010-12-10.
4. Jump up^ The Tower of Babel and Babylon, Gilgamesh, Ningizzida, Gudea
5. Jump up^ Nehardea Magazine
6. Jump up^ "Conference asks: Iraqi Israeli, Arab Jew or Mizrahi Jew?",Haaretz
7. Jump up^ "Israelis from Iraq remember Babylon", BBC.
8. Jump up^ Georges Roux, Ancient Iraq, (1964) 1972 pp. 344–45
9. Jump up^ http://www.pbs.org/wgbh/nova/ancient/rise-judaism.html
10. Jump up^ "Babylonia" (1906). In Jewish Encyclopedia. New York: Funk and Wagnalls. Online version. Retrieved 2015-05-17.
11. شاد باشید
12. شرح عکسها از چپ
13. جشن تکلیف در یکی از کنیساهای بغداد
14. اعدام یهودیان در ملاعام به جرم جاسوسی
15. یک خانواده یهودی درحال ترک عراق

منبع: ویکی‌پدیاhttps://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_Jews_in_Iraq