پهنه ی جهان

گروه کتاب و رسانه

پهنه ی جهان، به کوشش جواد صفی نژاد، ، تهران، موسسه فرهنگی اهل قلم، 1381، 142 صفحه.  
پهنه ی جهان تلخیص و تحریری است از متن اصلی کتاب  حدود العالم من المشرق الی المغرب که در سال 372 هجری قمری در زمان سلطنت نوح ابن منصور سامانی به دست جغرافیدان گمنامی از ساکنان گوزگانان  (جوزجانان) واقع در شمال غربی افغانستان کنونی تالیف شدهو بعدها در سال 656 هجری قمری توسط "ابوالموید عبدالقیوم بن حسین بن علی الفارسی " استنساخ شده است.
حدود 900 سال پس از تالیف کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب در سال 1890 میلادی ، تومانسکی مستشرق روسی در سفر خود به بخارا با میرزا ابوالفضل گلپایگانی که از فاضلان سمرقند بود آشنائی پیدا کرد و یافتن نسخ نادر پاره ای از کتابها را از او درخواست نمود ، گلپایگانی در سال 1892 به تومانسکی نوشت که مجموعه ای شامل 4 رساله یافته است که یکی از آنها حدود العالم من المشرق الی المغرب می باشد و این مجموعه را به تومانسکی اهدا نمود.
پس از مرگ تومانسکی آکادمی علوم شوروی در سال 1930 چاپ عکسی کتاب را در 800 نسخه به طبع رسانید پس از آن مینورسکی مستشرق معروف روس تصمیم گرفت حدود العالم من المشرق الی المغرب را به زبان انگلیسی ترجمه نماید . وی مقدمه ی بسیار با ارزش ، مفصل و عمیقی بر آن افزوده و در سال 1937 آنرا منتشر نمود.
اما نویسنده ی کتاب پهنه ی جهان پس از توضیح در مورد چگونگی یافته شدن کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب و چاپهای مختلف آن به توضیح بعضی از اصطلاحات و واژه های استفاده شده در کتاب حدود العالم می پردازد و پس از این مقدمه ی نسبتا طولانی متن تلخیص شده ی کتاب حدود العالم را می آورد.
در ابتدای کتاب پس از حمد ثنای باری تعالی و مدح پیامبر (ص) و حاکم گوزگانان در توضیح چگونگی زمین می نویسد :
«زمین گرد است چون گوی و فلک بر آن محیط و چرخان بر دو قطب که یکی را قطب شمال و دیگری را قطب جنوب می نامند.
 هر گویی که در نظر بگیرید و دو دایره ی متقاطع قائمه بر سطح آن رسم نمائید سطح گوی به چهار قسمت تقسیم می گردد ، دایره ای که از قطب شمال و جنوب بگذرد (دایره آفاق) و دایره دیگر را ( خط استوا ) خوانند. دایره آفاق از انتهای آبادانی های شرق به قطب جنوب رسیده و از آنجا از سمت مغرب کره ی زمین گذشته به قطب شمال رسیده و در ادامه به مشرق منتهی می گردد. این دایره ی جدا کننده نیمه آبادان زمین از نیمه نا آبادان آن می باشد.
خط استوا دایره ای است که از حد مشرق آغاز شده از میانه ی زمین گذشته در حد مغرب دایره آفاق را قطع نموده و امتداد آن مجددا به مشرق می رسد.
کلیه ی آبادانی های زمین اندر چهار یک (یک چهارم) پهنه ی شمالی زمین قرار دارند که به خط استوا پیوسته است .
آخرین آبادانی مشرق زمین قصبه ای (قصبه به مرکز دهستان یا ناحیه اطلاق شده است) است به نام    ( خمدان ) در کنار دریای سبز متعلق به کشور چین ، رومیان دریای سبز را (اقیانوس مشرقی) و عرب ها آنرا (بحر الخضر) می نامند.
 ارسطاطالیس گویند این دریا بر گرد زمین کشیده شده ، کشتی ها در این دریا رفت و آمد نمی کنند ، تا به حال هیچ کس از آن نگذشته و نمی دانند که انتهای آن به کجا می رسد .
آخرین محل مسکونی زمین را در مغرب (سوس الاقصی=دور ترین سرزمین) خوانند ، این محل بر کنار دریائی قرار دارد که آن را (اقیانوس مغربی) خوانند ، آب این دریا از نظر رنگ و طعم و بو همانند آب اقیانوس مشرقی است از این رو گفته شده که آب هر دو اقیانوس یکی است و هر دو اقیانوس گرداگرد زمین به هم پیوسته است ، مشرق و مغرب زمین را فراگرفته اند و از دو قطب شمال و جنوب نیز می گذرند و هیچ کس از نیمه غربی این دریای بزرگ اطلاعی ندارد.
بیشترین قسمت خط استوا از دریای اعظم می گذرد ، از خط استوا به طرف شمال تا 63 درجه آبادانی وجود دارد و از آن پس تا قطب شمال به واسطه ی سرمای زیاد موجود زنده ایی دیده نمی شود.
در ناحیه جنوبی خط استوا دریاهائی وجود دارد که بسیار گرم اند ولی مردمانی چون زنگیان(سومالی) و حبشیان(اتیوپی) و امثال آن در آنجا سکونت دارند و از آن پس تا قطب جنوب از گرمای زیاد هیچ موجود زنده ای یافت نمی شود.»*
مولف پس از توضیح در مورد شکل  زمین به "دریا ها و خلیج ها" می پردازد و تمام دریا ها و خلیج های کشف شده تا آن زمان را نام می برد و در موردشان توضیح می دهد.و به همین سیاق در مورد "جزیره ها" و "کوهها و معادن" و" رودها" و "بیابان ها و ریگ ها"  سخن می راند و سپس نوبت به ناحیه ها می رسد.
لغت نامه دهخدا ناحیه را "ولایت" یا "دیار" معنا کرده است.اما مولف در توضیح ناحیه می گوید: ناحیت به سرزمینی گفته می شود که دارای یک آب و هوای مختص به خود و مردمانش دارای یک مذهب و یک زبان و یک پادشاه باشند. او بر این اساس کلیه ی جهان شناخته شده آن روز را به 51 ناحیه به شرح زیر تقسیم می نماید :
 جنوب خط استوا دارای 5 ناحیه ، مغرب (سودان) دارای یک ناحیه و شمال خط استوا دارای 45 ناحیه می باشد. و در مورد هر یک از این ناحیه ها به تفصیل توضیح می دهد.

پانوشت
(*)صفحات 73 و74 و75

 ایمیل ناشر:
E-mail:[e-mail]