شمیران‌شناخت

مجید رهبانی

آقا محمدخان قاجار در 11 جمادی‌الاول 1200 ﻫ..ق در تهران بر تخت شاهی نشست و این شهر را پایتخت خود ساخت. در آن زمان، تهران شهری کوچک با 15 هزار نفر جمعیت بود. با پایتختی تهران، به‌تدریج بر جمعیت شهر افزوده شد و با اسکان داده شدن خانواده‌های ایل‌های متحد شاهان قاجار، در پایان پادشاهی فتحعلی شاه به 50 تا 70 هزار نفر و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به 80 هزار نفر رسید. جریان قطعه‌قطعه ساختن باغ‌ها و خانه‌سازی در آن‌ها از همین زمان آغاز شد و رفته‌رفته گسترش شهر از محدودة حصار تهران فراتر رفت.

دانشنامة تهران بزرگ. ج 1 و 2: شمیرانات. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. ویراستار علمی: علی کرم‌همدانی. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1393. 564 + 552 ص  (رحلی). مصور (رنگی). بهای هر مجلّد: 550000 ریال.

آقا محمدخان قاجار در 11 جمادی‌الاول 1200 ﻫ..ق در تهران بر تخت شاهی نشست و این شهر را پایتخت خود ساخت. در آن زمان، تهران شهری کوچک با 15 هزار نفر جمعیت بود. با پایتختی تهران، به‌تدریج بر جمعیت شهر افزوده شد و با اسکان داده شدن خانواده‌های ایل‌های متحد شاهان قاجار، در پایان پادشاهی فتحعلی شاه به 50 تا 70 هزار نفر و در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه به 80 هزار نفر رسید. جریان قطعه‌قطعه ساختن باغ‌ها و خانه‌سازی در آن‌ها از همین زمان آغاز شد و رفته‌رفته گسترش شهر از محدودة حصار تهران فراتر رفت.

            «تهران بر پایة حصار ناصری و برحسب نام خیابان‌های کنونی، از شمال به خیابان انقلاب، از شرق به خیابان 17 شهریور، از غرب به خیابان کارگر و از جنوب به خیابان شوش محدود بود. حصار ناصری تا سال 1311 ش به روزگار رضاشاه برپا بود. بر پایة سرشماری 1311 ش، جمعیت تهران به 306537 تن افزایش یافته بود، که از این میان، 245902 تن در درون حصار تهران و 60635 تن در زمین‌های بیرون از حصار تهران ساکن بودند ... با تخریب حصار ناصری، تهران وارد دورة نوینی از حیات تاریخی خود شد و شهر از هر سو، به‌ویژه از جانب شمال و غرب، رو به گسترش نهاد... تحولات شتابناک تهران از دهة 1340 ش به این سو، به‌ویژه تحولات این شهر پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مهاجرت گسترده به تهران و ساخت و سازهای بی‌رویه و بی‌برنامه، بافت جمعیتی و چهرة این شهر را به قدری دگرگون ساخت که با هویت پیشین خود فاصلة بسیار گرفت. این دگرگونی‌ها چنان است که حال و هوای تهران چند دهه پیش از این، برای نسل امروزی تهرانیان بیگانه می‌نماید و وضعیت تهران چند دهة پیش را باید در گفته‌های کهنسالان جست‌و‌جو کرد.» (صص بیست و چهار ــ بیست و شش)

            همین امر، ضرورت ثبت «هویت در حال فراموشیِ» تهران (و تهرانیان) و وضعیت کنونی آن را آشکار می‌سازد. طرح تدوین دانشنامة تهران بزرگ در مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی سعی در پاسخگویی به این نیاز دارد. پیش‌بینی شده است که این دانشنامه حدود 100 هزار مقاله را با موضوعات گوناگون از جنبه‌های حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تهران بزرگ شامل شود.

            چنان‌که در مقدمة مجلّد نخست آمده، این دانشنامه قرار است در سه بخش اصلی تدوین شود. بخش نخست به شمیران، بخش دوم به تهران و بخش سوم به ری اختصاص دارد. برای کن نیز بخشی جدا در نظر گرفته شده است که به تناسب شمار مدخل‌های آن، به صورت پیوست یکی از مجلّدات و یا مجلّدی مجزا منتشر خواهد شد.

            در بخش شمیران که اینک انتشار یافته، به این ناحیه از دو منظر نگاه شده است. نخست، شمیرانِ تاریخی (پیش از تخریب حصار و خندق تهران) که از شمال تا کوهپایه‌های جنوبی البرز امتداد داشت. دوم، شمیران به عنوان شهرستانی در استان تهران (شامل سراسر منطقة 1 و بخش‌هایی از مناطق 2، 3 و 4 شهرداری تهران و بخش‌های لواسانات و رودبار قصران). مقاله‌ها در زمینة حیات مادی و معنوی شمیران، شامل این موضوعات است: جغرافیایی (عوارض طبیعی: کوه‌ها، درّه‌ها، دشت‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها و...)؛ آثار و بناهای تاریخی؛ تاریخچة محله‌ها و خیابان‌های قدیمی و فضاهای شهری؛ باغ‌ها؛ قنات‌ها؛ آب‌انبارها؛ سقاخانه‌ها؛ رویدادهای تاریخی؛ شخصیّت‌های علمی، فرهنگی، دینی، سیاسی، و ورزشی؛ نهادها و سازمان‌ها؛ مدرسه‌ها؛ دانشگاه‌ها؛ سینماها؛ موزه‌ها؛ نگارخانه‌ها؛ انجمن‌ها؛ کتابخانه‌ها؛ ورزشگاه‌ها؛ نشریات و چاپخانه‌های قدیمی؛ مسجدها؛ تکیه‌ها؛ امامزاده‌ها؛ کلیساها؛ کنیسه‌ها؛ آتشکده‌ها؛ آداب و رسوم و فرهنگ عامه.

            از نظر حجم، بیشتر مقاله‌های این دو مجلّد را مقاله‌های کوتاه (یک چهارم تا یک دوم ستون از صفحة دو ستونی استاندارد دانشنامه) و نیمه بلند (یک دوم تا دو ستون) تشکیل می‌دهد. برای تألیف مقاله‌ها از پژوهش‌های کتابخانه‌ای‌ و میدانی استفاده شده است. پیداست که بسیاری از اطلاعات مربوط به کلان‌شهر تهران و منطقة شمیران در منابع مکتوب ثبت نشده است. در این قبیل موارد، مؤلفان با حضور در محل و مشاهدة یک بنای تاریخی یا فضای شهری و یا با مراجعه به سازمان‌ها و نهادهای مسئول، اطلاعات مورد نیاز خود را گرد آورده‌اند و در مواردی نیز پای صحبت‌های کهنسالان محل نشسته‌اند. در مقدمة جلد نخست از همکاری نکردن شماری از سازمان‌ها و نهادهایی سخن رفته است که در ساختمان‌های تاریخی استقرار دارند و اجازة بازدید از محل را به مؤلفان دایرة‌المعارف نداده‌اند.

            برخی عنوان‌های حرف (آ) از مجلّد اول برای نمونه ذکر می‌شود: آ. اس. پ [مجتمع مسکونی، اداری و تجاری]، آب دُزَک، آبشار [واقع در روستای برگ جهانِ لواسان]، آب زندگانی [چشمه و دره‌ای در دارآباد]، آبکار، موزه [در کاخ سعدآباد]، آتش‌کوه [کوهی واقع در روستای افجه]، آرارات، باشگاه [باشگاه فرهنگی ــ ورزشی ارمنیان]، آستارا، سینما [قدیمی‌ترین سینمای شمیران]، آش‌پزان، مراسم [مراسم روزگار ناصرالدین شاهی]، آهار [روستایی در رودبار قصران]، آهیلو [غذایی محلی، از گیاهی به نام آهیل].

            برخی از مشاهیر شمیران (درگذشته یا زنده) نیز در دانشنامه جای دارند یا از آن‌ها به واسطه نام برده شده است. برای مثال در حرف (الف) مقاله‌هایی به نصرالله افجه‌ای (خوش‌نویس معاصر) و خانة پرویز تناولی (مجسمه‌ساز معاصر) که ارزش معماری و هنری دارد، اختصاص یافته است.

            همان‌گونه که انتظار می‌رود، وزن مقاله‌های مربوط به جغرافیای شمیران نسبت به موضوعات دیگر بیشتر است. برخی از مقاله‌ها مصورند که این تصویرها به درک بهتر مطلب کمک می‌کنند. کاغذ و چاپ و صحافی مرغوب و چشم‌نواز کتاب و بهای مناسب آن (با توجه به قیمت امروز چنین کتاب‌هایی) از دیگر محسنات این دانشنامه است.

 

این مطلب در چارچوب همکاری میان انسان شناسی و فرهنگ و مجله «جهان کتاب» منتشر می شود