رویکرد انسان شناختی درباره ی پول

شایسته مدنی

انسان شناسان با توجه به مفهوم پول ابتدایی، مفهومی فرا اقتصادی و سمبولیک از پول ارائه می دهند. مطالعات قوم نگاری نشان می دهد که در برخی از اجتماعات اولیه، پول کیفیات خاصی می یابد که فارغ از ارزشهای کمّی است (زلیزر، 1989: 348).

 

 ما همه ی انواع اشیایی را که انسان شناسان توانسته اند در جوامع مورد مطالعه ی خود ملاحظه کنند و به عناوین متفاوت در مبادلات اقتصادی و یا اجتماعی به کار برده شده اند، "پول ابتدایی" می نامیم. این تعریف برای تمام اشیایی که مورد وثیقه نیز به کار می رود نیز صادق است. این اشیاء می توانند انواع متفاوتی داشته باشند: صدف های بزرگ و درخشنده (در منطقه خلیج مکزیک ، گاوها در آفریقای شرقی، خوک ها در گینه نو و همچنین صدف هایی از مروارید) یا کوچک و سفید (کوری) به شکل منفرد یا دسته ای، سنگ های یشم یا سنگ های مرجانی صفحه مانند، قطعات پارچه، پرهای پرندگان با رنگ های متنوع، دندان های خوک به شکل مارپیچی ... بذرهای کاکائو ملانزی، می توانند نقش پول را ایفا کنند (دوپویی، 1385: 175). وجوه مختلف یا پول "با اهداف خاص" اصطلاحی است که کارل پولانی (1957) استفاده کرده است. گاهی نوعی پول تنها در یک روستا مورد استفاده قرار می گیرد. هر وجهی استفاده مخصوص و محدود به خود را دارد (برای خرید تنها برخی از کالاها یا خدمات) و روش های خاص واگذاری و صورت تبادل متفاوت و اغلب استفاده کننده های معین دارد (زلیزر، 2000: 1891). به باور پولانی مناسبات اقتصادی در مناسبات خویشاوندی گنجانده شده اند (دوپویی، 1385: 42). پولهای رایج متعدد یا  پولهایی با "اهداف خاص" که پولانی (1957) نام می برد، در یک روستا همزیستی دارند، در یک روستا هر پولی استفاده خاص و محدودی دارد (برای خرید کالایی خاص یا گرفتن خدماتی ویژه). برخی از پولهای رایج ممکن است به یک طبقه یا جنسیت خاص محدود شوند (زلیزر، 1989: 348). به باور پولانی (1957)، اشکال بینابینی مبادله ی غیر کالایی عبارتند از مبادله ی دو سویه یا داد و ستدی، و توزیع مجدد، در حالیکه مبادله ی پایاپای و تبادل پولی انواعی از مبادله ی کالایی به حساب می آیند. در جوامع کشاورزی – شبانی، مبادله ی دوسویه (داد وستدی) کارکرد دارد، زیرا در آن هدایا، هدایای متقابلی را چه در همان زمان و چه با فاصله ی زمانی اندک ایجاب می کنند. انتقال ها یا میان دو طرف و یا میان طرف های متعدد در چرخه های مبادله ی طولانی انجام می گیرند. توزیع مجدد که با دوسویگی محض متفاوت است، فرآیندی است که در آن کالاها و خدمات در یک نقطه مرکزی گرد آمده و سپس بر اساس قواعد متفاوتی، هر یک از طرف ها می توانند از آنها برخوردار شوند. در حالیکه معامله ی پایاپای نوعی گردش تجاری کالاهای تولید شده به قصد مبادله ی بلافصل به نرخ های مورد توافق یا قابل مذاکره است، مبادله ی پولی، عرضه ی کالاها و خدمات را به تقاضای نقدینگی وابسته می سازد (ریور، 1386: 138).

این پول های خاص که داگلاس (1967) آن را نوعی نظام جیره بندی ابتدایی می داند، تبادل را توسط سهمیه بندی و استفاده و دسترسی محدود به پول، کنترل می کند. در این فرایند، پول اغلب کارکرد اقتصادی خود را به عنوان واسطه ی تبادل داشته است ولی کارکردی اجتماعی و مقدس هم دارد که برای بدست آوردن یا بهبود پایگاه یا آیینها استفاده می شود. نکته اینجاست که پول ابتدایی که قابل انتقال است، از قابلیت تعویض تا غیر قابل تعویض بودن، از پاک تا ناپاک در نوسان است، ولی پول مدرن در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا مدرنیته پول را از معنای فرهنگی عاری کرده است؟ بیشتر مفسران، تحت تاثیر مدل های اقتصادی، تفاوت عمیقی بین پول با "اهداف خاص" محدود و ابتدایی و پول مدرن با "اهداف همه جانبه" قائل هستند. پول مدرن یک وجه دارد، بدون کنترل اجتماعی یا مناسکی خاص بوده، کارکردی تبادلی و واسطه ای جهانی دارد. وقتی به بررسی پول مدرن می پردازیم، حتی انسان شناسان ابزارهای تحلیلی فوق العاده شان را رها می کنند. برای نمونه، داگلاس (1967)، در یک مقاله مهم اشاره کرده که ممکن است پول مدرن، نامحدود و "آزاد" باشد گرچه شواهد او محدود است. به نظر داگلاس پول مدرن در دو حالت کنترل و عقلانی می شود: در تبادل بین المللی و در سطح شخصی و خاص، جایی که بسیاری از ما سعی می کنیم پولمان را ابتدایی کرده و محدودیت هایی در منبع قرار داده و ابزارهای پولی را برای برخی از انواع پول در جهت دیگر اهداف علامت گذاری کنیم. باید توجه داشت پول مدرن با هوی و هوس های شخصی تفاوت داشته و با اشکال مختلف وجوه مادی هم فرق می کند (زلیزر، 2000: 1891).

فرانسوا سیمیاند، یکی از شاگردان دورکیم، عقیده داشت که پایه ی اجتماعی و فرا اقتصادی پول در نظام اقتصادی مدرن، همانطور که در جوامع قدیمی و ابتدایی وجود داشته است، قدرتمند باقی مانده است (1934). به علاوه سیمیاند علیه رویکرد عقل گرای سنتی را که به اشتباه از معنای مقدس، نمادین و حتی جادویی پول مدرن غافل می شود، مورد تذکر قرار داد. در کارهای اخیر، جامعه شناسان ،انسان شناسان، روان شناسان، مورخان و سیاست مداران، حالتهای دیگر مدل فایده گرای استاندارد پول مورد توجه قرار گرفته است. گروهی از انسان شناسان که از محدودیت های دیدگاه های نظری پیشین خود  به ستوه آمده اند، امروز به دنبال آن هستند که از [مفهوم] پول مدرن، زمینه ی جدیدی برای پژوهش در رشته ی خویش بسازند و البته برای این کار بر آنند  که مفهوم پول را به مثابه یک  واحد مبادله ی واحد و بدون معنای فرهنگی، نفی کنند. پری و بلوش (1989) نیز  در یک کتاب مهم مجموعه مقالات در این حوزه، با نشان دادن اینکه چگونه معانی نمادین متعدد  پول مدرن  در قالب های  فرهنگی شکل گرفته اند، ثابت می کنند که پول مفهومی ناهمگن است (زلیزر، 2000: 1891).

پولهای خاص اغلب به صورت اخلاقی یا مناسکی طبقه بندی می شوند: برخی از انواع پولها برای بدست آوردن غذا هستند و یا با آنها زنان را خریداری می کنند، پولهای دیگر به هدایای ازدواج یا پول خون تخصیص می یابند، در حالیکه پولهایی در خدمت پرداخت خساراتی چون زنا یا بی عفتی، توهین، برای تدفین مرده و یا برای مناسک جادویی صرف می شوند (زلیزر، 1989: 348). هرگونه زندگی اجتماعی از مبادلات تشکیل شده است: مبادله ی آداب، اموال، زنان و مبادله ی قدرت. به نظر می رسد که الزام تقابل در افعال اجتماعی را همه ی افراد، در همه ی جوامع و همه ی تمدن ها، به شدت حس کرده باشند و منظور بخش مهمی از قواعد و نهادها همانا مقرر کردن و سازمان دادن مبادلات است. پس می توان مبادله را قسمی رابطه ی اجتماعی بنیانی و بنیادی دانست و بررسی آن را در زمینه های گوناگون و از دیدگاه های گوناگون هدف قرار داد. شغل اقتصاد دانان آن است که مبادله ی اموال کم یاب را بررسی کنند، و انسان شناسان هم موارد فراوانی از توصیف تشریفات و آداب مبادله در بین اقوام متنوع نشان داده اند. می توان گفت که اقتصاد دان به کالای مبادله شده توجه دارد و جامعه شناس به خود مبادله (مندراس، گورویچ، 1369: 252).

در این زمینه اجتماعی پول کم کیفیت و یا با کیفیت "غلط" حتی اگر به مقدار زیاد باشد، بی استفاده و پست شمرده می شود. چنین دسته بندی از پول توسط توماس و زنانیکی  بین سالهای 1918 تا 1920 ثبت شده است؛ جایی که در تحلیلشان از فرهنگ دهقان لهستانی این طور نوشته اند: "پولی که از فروش یک گاو بدست می آید با پولی که برای جهیزیه دریافت می شود متفاوت است و هر دوی اینها با پولی که از بیرون بدست می آید فرق دارند". پولهای متفاوت در راههای متفاوت استفاده می شوند. به علاوه  توماس و زنانیکی خاطر نشان کردند که یک دهقان که پولی را برای هدف خاصی کنار می گذارد، اگر نیاز به پول پیدا کند ترجیح می دهد تا قرض بگیرد، "حتی اگر در شرایط سخت باشد"، تا اینکه به پول پس انداز شده خودش دست بزند. پولهای خاص از نظر ماری داگلاس (1967) به عنوان یک سیستم جیره بندی ابتدایی ست که کنترل تبادل را با اعمال محدودیتهایی در استفاده از پول رایج به همراه دارد. در این فرایند پول گاهی عملکرد اقتصادی دارد و گاهی اجتماعی، گاه برای بدست آوردن یک موقعیت مورد استفاده قرار می گیرد و گاه برای برگزاری جشن و مراسم خرج می شود. نکته اینجاست که پول ابتدایی قابل انتقال است، از حالت قابل تعویض تا غیر قابل تعویض، از کفرآمیز تا مقدس در نوسان است (زلیزر، 1389: 349).

در سال های دهه ی 20 قرن بیستم، داده های جمع آوری شده به وسیله ی مردم شناسانی چون تورن والد، بوآس، مالینوفسکی و مارسل موس توجه زیادی را معطوف کارکرد مبادله و ضوابط آیینی و نمایشی آن می کنند. این نکته نیز مطرح می شود که امر اقتصادی درون یک پدیده ی تام اجتماعی قرار می گیرد که خویشاوندی، سیاست و دین در آن تداخل دارند (ریور، 1386: 125). فرانس بوآس، برونیسلاو مالینوفسکی و مارسل موس مفهوم مبادله را در درون یک نظریه ی عمومی در قالب مفهوم "هدیه" (دهش) قرار می دهند و در این کار عمدتا بر مثال هایی که از پدیده های پوتلاچ و کولا می آورند، تکیه می زنند (ریور، 1386: 136). ریچارد تورن والد پس از تاکید بر فراگیری مبادلات، حتی نزد طایفه هایی قرار گرفته در پایین ترین رده های انسانی تاکید می کند و طرح تکامل گرایانه ای از سبک کلاسیک ساده تر ارائه می دهد؛ از داد و ستد به تجارت و از تجارت به بازار ضرورت ایجاد یک معادل پولی که شاید از دام، نمک یا چیز دیگری باشد، همراه با تجارت متولد می شود، اما پول چنانکه به بازار و عمل خرید منجر می شود؛ باید به طور دقیق شرح داده شود که ماهیت و نقش پول در بین مردم ابتدایی  مردم متمدن مشابه نیست، در جوامع ابتدایی پول انباشته از مفاهیم جادویی است. برای تورن والد پول نمی تواند از طریق تزریق جهان متمدن در اقتصادهای ابتدایی توسعه یابد. زیرا به نظر او جوهر اقتصاد ابتدایی عملا از اقتصاد مردم متمدن متفاوت است؛ آن چه که این نوع از اقتصاد را شاخص می سازد مخصوصا فقدان یک پول فراگیر است؛ مانند همه ی چیزهایی که تمدن ابتدایی را مشخص می سازد، نقص عقلانیت گرایی است. در تمدن های متفاوت، منطق های متفاوت و اقتصاد های متضاد وجود دارد. برای تورن والد مفهوم ابتدایی یک پدیده ی نوعی، قبل از هر چیز آنتی تز انسان اقتصادی است (دوپویی، 1385: 178).

در سال 1922، برونیسلاو مالینوفسکی (1884- 1942) بررسی راه گشایی در مورد فعالیت اقتصادی بین قبیله های بومی مالینزی از مجمع الجزایر گینه جدید منتشر ساخت. او مشاهده کرد که روابط قبیله ای و خویشاوندی در تولید و مبادله و در ترغیب افراد به پذیرفتن انواع مشخصی از فعالیت های اقتصادی امری حیاتی است (اسملسر، 1376: 89). تاثیر متغیرهای غیر اقتصادی در عرصه ی مبادله با وضوح بیشتری خودنمایی می کند، مالینوفسکی شکلهایی از بخشش خالص را شناسایی می کند که معمولا تبادل هدایا (بدون توقع تلافی) میان زن و شوهر و والدین و فرزندان را شامل می شود، حتی شکل هایی از مبادله که مشمول پرداخت پول برای خدمات انجام می گردد و کاملا بوسیله ی عرف تنظیم می شود. در موارد دیگر هم کالاهای مادی برای چیزهای غیر اقتصادی مانند امتیازات و عناوین مبادله می شود. او خاطر نشان می کند نظریه ی رسمی و مرسوم عرضه و تقاضا دراین گونه الگوهای مبادله مصداق ندارد (اسملسر، 1376: 91). مالینوفسکی برای اولین بار پدیده ی کولا را در مقاله ای مورد توجه قرار می دهد. او کولا را به مثابه یک نظام مبادله ی دوگانه که از یک طرف برای کالاهای انتفاعی و مصرفی و از طرف دیگر کالاهایی که ارزش نمادی دارند را معرفی می کند و نتیجه می گیرد که مفهوم ارزش و شکل تملکی که از طریق کولا آشکار می شود با اشکالی که در نزد ما جریان دارند متفاوت است. به گفته ی مالینوفسکی "کولا شکلی از مبادله ی بین قبیله ای در سطح گسترده است، این مبادله در بین مجمع الجزایری اجرا می شود که یک گردش بسته ی دایره وار را تشکیل می دهند ... در این مسیر، دو نوع از کالاها – و تنها این دو نوع – بدون توقف در مسیرهای متضاد به گردش در می آیند... همچنین هریک از آنها، در مسیر خاص خود در یک دایره ی بسته با دیگری برخورد می کند و همواره با آن مبادله می شود. همه ی جابجایی کالاهای کولا، جزئیات داد و ستدها، از طریق مجموعه ای از میثاق ها و اصول سنتی تنظیم و تثبیت شده اند و مراحل خاصی از کولا با تشریفات مناسکی و عمومی بسیار پیچیده همراه است" (دوپویی، 1385: 78- 79).

مارسل موس (1872- 1950) کتاب کوچکی تحت عنوان "هدیه" (1942) منتشر کرد. او در این کتاب ادبیات مردم شناختی گسترده ای را درباره ی مراسم و تشریفات و الگوهای مبادله مورد مداقه قرار داده بود. او در این قبیل مبادلات، تعهداتی الزام آور را – از طرف دهنده به دادن هدیه، از طرف گیرنده به دریافت و از طرف گیرنده به تلافی به مثل – مشاهده می کند (اسملسر، 1376: 91 و 92). او هم مانند مالینوفسکی تفسیر این گونه مبادلات سنتی را در قالب اصطلاحات صرفا سودجویانه یا اقتصادی غیرممکن تلقی می کند. ولی تاکید می کند که این هدیه ها به عنوان نمادهای الزام همبستگی متقابل افراد خویشاوند یا قبیله به یکدیگر تلقی می گردد. موس در واقع به مزایای جبران به اندازه خود هدیه علاقه مند است. سوالی که همه برنامه تحقیق او را در بر می گیرد: چه نیرویی در چیزی که هدیه داده می شود وجود دارد که موجب می شود گیرنده آن را بازگرداند. موس با آگاهی از اینکه هدیه دادن اتفاوی نیست بلکه بیشتر روی مجموعه ای سازمان یافته از مقررات و الزامات قرار دارد، توجه خود را به پتلاچ، نمونه ی بسیار پیچیده ی هدیه و جبران معطوف می کند و در این ارتباط مشاهده می کند که این نوع از پدیده ها با پرداخت هایی از نوع خاص مطابقت دارند (دوپویی، 1385: 95). مارسل موس بر وصف "کلی و تام بودن" این پدیده های ابتدایی به شرح زیر تاکید می کند: "این پدیده ها همزمان حقوقی، اقتصادی، مذهبی، زیباشناختی و مانند اینها هستند. این پدیده ها حقوقی هستند به این معنی که به حقوق فرد و گروه مربوط می شوند، سازمان یافته و موجد نشر اخلاقیات می باشند. این پدیده ها در عین حال سیاسی و بومی هستند چون به مذهب واقعی، اعتقاد به روح در حیوانات و اشیاء ، جادو و اشاعه ی اخلاق مذهبی مربوط می گردند، اقتصادی هستند زیرا دارای مفاهیم ارزش، سود، بهره، تجمل، ثروت، اکتساب، انباشت، مصرف و صرف آزادانه ی هزینه ی سنگین و تحمیلی می باشند... به علاوه این نهادها دارای بعد زیباشناسی مهم هستند ... به عقیده ی ما هیچ چیز فوری تر یا نویدبخش تر از تحقیق درباره ی پدیده های "کلی و تام" جامعه شناسی وجود ندارد (اسملسر، 1376: 91 و 92). موس یک شیء مادی مورد هدیه را، شاهدی می داند که باید در آن معانی زیر را دید: 1- اعلام احترام یا عدم تخاصم از سوی همسایه، 2- الزام باز پس دادن چیزی لااقل معادل آنچه دریافت شده است، 3- مصرف یک کالا برای ایجاد احترام، 4- ضرورت ایجاد ارتباط با گروه های دیگر برای انجام فعالیت در هر یک از گروه ها و سرانجام 5- تمایل به شرکت در نیروی عرفانی (مانا) آن شیء که با گردش خود نمادی از وحدت ارواح در قلب ها در جامعه در حال مبادله است. تقسیم اموال به باور موس یکی از اشکال هدیه است (ریور، 1386: 137).

بوآس از خلال مطالعه بر پوتلاچ، پدیده ی هدیه ی نمایشی در نزد سرخپوستان کوالیوتل، تلینگیت و تشیمشیان در اطراف شهر ونکوور و در چارچوب رقابت میان چند رئیس که هر کدام از طریق بخشش های خود مدعی حق برخورداری از موقعیت عالی در سلسله مراتب اجتماعی هستند، را مورد تحلیل قرار داده است. در میان این اقوام پتوهای زیادی جمع آوری شده و توزیع می شود، تعدادی از قایق ها و سینی های مسی را نابود می کنند و گاه بعضی بردگان را سر می برند. در واقع این رئیس ها اموال خود را در برابر پاداشی غیر مادی از خود جدا می کنند. باید توجه داشت که در این رسم، ما نه با نوعی خودبزرگ بینی پنداری و نه با نوعی قرض دهی برای بهره بردن بعدی، بلکه در حقیقت با نوعی توزیع مجدد منابع و تلاش برای به رسمیت شناساندن یک جایگاه اجتماعی غالب روبرو هستیم. حتی در جوامع مدرن نیز، هدیه های بسیار سخاوتمندانه و ولخرجی های بسیار پر زرق و برق را باید در درون فرآیندی از رقابت برای کسب حیثیت و آبروی بیشتر تحلیل کرد (ریور، 1386: 136- 137). فرانتز بوآس پتلاچ را چنین تحلیل می کند: "نظام اقتصادی سرخپوستان امریکای شمالی در حد گسترده ای مانند جوامع متمدن بر اساس اعتبار پایه گذاری شده است. سرخپوستان در همه ی اشکال روی کمک دوستانشان حساب می کنند. آنها در مقابل قول می دهند که بعدا این کمک را جبران کنند. چنانچه کمک شامل کالای مادی باشد نزد سرخپوستان از طریق رواندازها محاسبه می شود مانند اینکه ما آنها را با پول ارزش گذاری کنیم، آنها قول می دهند که مقدار قرض گرفته شده را با سود بیشتری بازگردانند. سرخپوست نوشتار نمی شناسد. برای اینکه تضمینی داشته باشد، داد و ستد در ملاء عام انجام می شود. پتلاچ جریان مقروض شدن از یک طرف و پرداختن از طرف دیگر است. این نظام اقتصادی توسعه یافته است به اندازه ای که سرمایه افراد قبیله متجاوز از میزان ارزش موجود است؛ به عبارت دیگر این شرایط کاملا با شرایطی که در جامعه ی ما غالبند، مشابه است: اگر ما تمایل به پرداخت قرض هایمان را داشته باشیم، مشاهده خواهیم کرد که برای پرداخت، یک جنگ به اندازه ی پول وجود ندارد. چنانچه همه ی بدهکاران قرض های خود را بپردازند، دیگر وحشت شومی که جامعه مدت های طولانی درگیر آن بوده است، وجود نخواهد داشت. باید درک شود، سرخپوستی که همه ی دوستان و همسایگانش را به یک پتلاچ بزرگ دعوت می کند و ظاهرا همه ی آنچه را که طی سالهای طولانی و پرمشقت انباشته، هدر می دهد، دو چیز در سر دارد که ما نباید از آن غفلت کنیم: دانایی و زیرکی. هدف اول او پرداخت قرض هایش است که در ملاء عام و با تشریفات بسیار انجام می شود به این منظور که در حافظه ها باقی بماند. دوم او با به کار انداختن ثمره ی کارش جهت کسب بیشترین منفعت برای خود و فرزندانش است. اینها افرادی هستند که هدایایی را به مناسبت یک جشن دریافت می کنند؛ قرض هایی را می گیرند که باید آنها را در امور موجود استفاده کنند؛ اما بعد از چند وقت لازم است که آنها را به هدیه دهندگان یا وارثانشان بازگردانند. بنابراین سرخپوستان پتلاچ را مانند وسیله ای برای تضمین آسایش فرزندانشان، در مواردی که آنها در سنین کودکی یتیم می شوند، در نظر می گیرند، به اصطلاح ما این "بیمه ی عمر" آنهاست" (بوآس 1889، به نقل از دوپویی، 1385: 69).

منابع:

·        ریور، کلود (1386)، درآمدی بر انسان شناسی، ترجمه ناصر فکوهی، نشرنی، چاپ هفتم

·        مندارس، هانری، گورویچ، ژرژ (1369)، مبانی جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران: نشر امیرکبیر، چاپ پنجم

·        اسملسر، نیل جی (1376)، جامعه شناسی اقتصادی، ترجمه محسن کلاهچی، تهران: نشر کویر

·        دوپویی، فرانسیس (1385)، انسان شناسی اقتصادی، ترجمه محدثه محب حسینی، تهران: نشر علم

·         Zelizer A. Viviana, (1989), The social meaning of money: Special money, The American Journal of Sociology

·         Zelizer A. Viviana, (2000), Money, In Edgar E. Borgatta (Eds), Encyclopedia of Sociology