مساله بافت فرسوده و خطر زلزله؛ بالاتر از خطر

مهدی زارع

تهران (شهر تهران و حومه) مرکز اصلی جمعیت در کشور است. در سال 93 حدود 16.200.000 نفر در استان‌های تهران و البرز زندگی می‌کنند. از این تعداد حدود 13.500.000 نفر در طول روز در تهران هستند. حدود 37% از جمعیت استان‌های تهران و البرز بر روی پهنه گسله فعال یا در نزدیکی آن ساکنند (5.985.000 نفر). در خوش‌بینانه‌ترین حالت حدود 25% از جمعیت این دو استان در بافت فرسوده زندگی می‌کنند (حدود 4.100.000 نفر)! بنابراین حدود 62% از جمعیت متراکم‌ترین پهنه جمعیتی کشور در پهنه‌ای با ریسک بالای زلزله (در پهنه گسله یا در بافت‌های فرسوده) ساکن هستند (حدود 10.100.000 نفر!).

با توجه به مجموع امکانات و محدودیت‌های شهر تهران، سند طرح جامع مصوب برای این شهر سقف جمعیت‌پذیری آن را به 10 و نیم میلیون نفر محدود کرده است. درحالی‌که طبق ضوابط طرح تفصیلی موجود و براساس اعلام نظر مشاور طرح تفصیلی استقرار بیش از 13 میلیون نفر جمعیت در تهران ممکن فرض شده، این طرح یقیناً شهر تهران را که هم‌اکنون نیز دچار مشکلات فراوانی است، به لحاظ شرایط زیستی و ایمنی دچار مشکلات اساسی‌تر و غیرقابل جبران خواهد کرد. در تهران حدود 4000 مدرسه و واحد آموزشی وجود دارد (حدود 2200 مدرسه دولتی و حدود 1800 مدرسه غیر انتفاعی) که جمعا 1.680.000 دانش‌آموز در آنها تحصیل می‌کنند (180 هزار نفر در مدارس غیرانتفاعی و 1.500.000 نفر در مدارس دولتی). تراکم جمعیت در مدارس غیرانتفاعی حدود 100 دانش‌آموز در هر مدرسه است و این تراکم برای مدارس دولتی حدود 680 نفر برای هر مدرسه است. اگر به گفته معاون عمرانی وزیر آموزش و پرورش دولت یازدهم استناد کنیم که حدود 30% از مدارس را آسیب‌پذیر و نیازمند نوسازی و مقاوم‌سازی دانسته، باید گفت در تهران حدود 1300 مدرسه، بافت فرسوده و آسیب‌‌‌‌‌‌پذیر دارند و در حال حاضر حدود 560 هزار دانش‌آموز در چنین مدارسی تحصیل می‌کنند. به یک نکته خاص هم باید توجه ویژه کرد: مدارس غیرانتفاعی اکثر در منازل تغییر کاربری داده شده تاسیس شده‌اند که ساختمان بیشتر آنها در مقابل خطر زلزله آسیب‌پذیر است. از چنین مدارسی هنوز هیچ گزارشی دال بر آسیب‌پذیری داده نشده.

1-‌ در سال 93، مجموع جمعیت مراکز استان‌ها 32.177.000 (برای 31 مرکز استان) برآورد شده. حدود 41% جمعیت 78 میلیونی ایران در سال 1393 در این 31 مرکز استان ساکن هستند. ولی نکته مهم آن است که 24.916.000 نفر (77% از کل جمعیت ساکن در شهرهای بزرگ ایران) در پهنه خطر بسیار زیاد (پهنه خطر نسبی 1) زلزله ساکنند! ساکنان مراکز استان‌های واقع در پهنه خطر نسبی 2 حدود 15% از کل جمعیت مراکز استان‌ها را تشکیل می‌دهند و تنها 8% در پهنه خطر نسبی 3 (خطر نسبتا پایین) ساکن هستند. بر اساس گزارش وزیر راه و شهرسازی در 25 شهریور 93، ایران 56 هزار هکتار بافت فرسوده و 54 هزار هکتار بافت حاشیه‌نشینی دارد، که جمعا می‌شود حدود 110 هزار هکتار بافت آسیب‌پذیر). اگر جمعیت متوسط ساکن در بافت‌های آسیب‌پذیر را (بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین که حدود 110 هزار هکتار مساحت دارند). ایران را حدود200 تا 300 نفر برآورد کنیم، جمعیت ساکن در این بافت‌ها، حدود 22 تا 33 میلیون نفر برآورد می‌شود. این تعداد درصدی بالغ بر 28 تا 42% از کل جمعیت ایران را نشان می‌دهد. متاسفانه این برآورد با گزارش سال 2009 راهبرد بین‌المللی کاهش ریسک ملل متحد هم‌خوانی نشان می‌دهد این گزارش بیانگر سکونت 30 تا 42% از جمعیت کشورهای در حال توسعه در واحدهای فیزیکی ـ اجتماعی بسیار آسیب‌پذیر است.

2-‌ ایران امروز حدود 12 و نیم میلیون دانش‌آموز مشغول تحصیل در مراحل ابتدایی تا متوسطه دارد. براساس گزارش آموزش و پرورش در سال 93 حدود 105 هزار مدرسه و مجتمع آموزشی در ایران وجود دارد. مساحت زیربنای این فضای آموزشی 5025 هکتار برآورد شده. (متوسط بنای هر مدرسه یا واحد آموزشی در ایران 457 متر مربع است). در پایان دولت دهم معاون وزیر آموزش و پرورش از نوسازی 1960 هکتار از این مساحت خبر داد. هیچ ارزیابی از کیفیت این بافت‌های جدید الاحداث در دسترس نیست. اگر فقط 25% از ساختمان‌های مدارس را جزء بافت‌های فرسوده در نظر بگیریم، حدود 26 هزار واحد از مدارس و مجتمع‌های آموزشی ایران دارای ساختمان‌های فرسوده هستند. ارزیابی‌های دیگر نشان می‌دهد که بافت‌های آسیب‌پذیر (فرسوده و حاشیه‌نشین) در ایران احتمالا حدود 28 تا 42% کل بناها را شامل می‌شوند. بنابراین احتمالا تعداد مدارسی که ساختمان‌های آسیب‌پذیر دارند در ایران می‌تواند تا 44 هزار واحد برآورد شود. در این صورت احتمالا تعداد دانش‌آموزانی که در مدارسی با بافت آسیب‌پذیر درس می‌خوانند، بین 3 تا 5 میلیون و دویست و پنجاه هزار نفر برآورد می‌شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه شهرهای ایران در پهنه خطر با خطر نسبی بسیار زیاد (منطقه 1) قرار دارند، حدود 77% برآورد می‌شود، بنابراین در یک برآورد اولیه حدود 80 هزار واحد آموزشی در ایران در پهنه‌ای با خطر نسبی بسیار زیاد قرار دارند.

3-‌ مرور سریع این آمار نشان‌دهنده آسیب‌پذیری بسیار بالای مدارس ایران در مقابل خطر زمین‌لرزه است. بودجه عمراني آموزش و پرورش در سال 93 حدود 49 درصد كاهش و بودجه جاري 26 درصد افزايش يافته است. بررسي بودجه آموزش و پرورش در سال‌هاي گذشته نيز نشان مي‌دهد که اعتبار عمراني ملي آموزش و پرورش در پيشنهاد دولت براي سال 92، مبلغ 930 ميليارد تومان بود و مجلس 1380 ميليارد تومان از آن را مصوب كرد بودجه پيشنهادي 93 نسبت به بودجه مصوب 92، 40 درصد نسبت به پيشنهاد دولت در سال گذشته 11 درصد کاهش را نشان مي‌هد. در سال 92 نيز بودجه دولت براي آموزش و پرورش 830 ميليارد تومان بود كه از اين ميزان 440 ميليارد تومان ويژه طرح تخريب، بازسازي و مقاوم‌سازي و 200 ميليارد تومان سهم استانداردسازي سيستم‌هاي گرمايشي بود اما با وجود اين در پايان سال بسياري از اين بودجه‌ها در جايي كه بايد هزينه شود صرف نشده بود و آموزش و پرورش همچنان از بابت بافت‌ها و مدارس فرسوده خسارت مي‌داد.

4-‌ در پایان دوره دولت دهم اعلام شد که برای ساخت 4.400.000 (چهار میلیون و چهارصد هزار) واحد مسکن مهر در کشور برنامه‌ریزی شده که سه میلیون واحد تا پایان این دوره کامل شده است. بنابراین مساحتی که برای ساخت مسکن مهر در کشور در نظر گرفته شده، شامل حدود 53.000 هکتار بافت نوساز (اکثرا حاشیه‌نشین) خواهد بود که حداقل حدود 6.500.000 نفر (شش و نیم میلیون نفر) و به صورت واقع بینانه‌تر حدود 10.500.00 نفر (10 و نیم میلیون نفر با فرض اسکان حدود 120 تا 200 نفر در هر هکتار)، در این ساختمان‌ها یا ساکن شده و یا به زودی ساکن خواهند شد. با توجه به آسیب‌پذیری بالایی که از واحدهای مسکن مهر به‌ویژه در زلزله‌های 1391 ورزقان و 1393 مورموری ایلام مشاهده شد، حتی اگر دست کم نیمی از این ساخت و سازهای جدید آسیب‌پذیری بالایی در مقابل خطر زلزله داشته باشند، حدود 26000 هکتار بافت فرسوده جدید به منازل مسکونی کشور اضافه شده و یا در سال‌های آینده این اتفاق خواهد افتاد. جمعیت آسیب‌پذیر ساکن در این بافت‌های فرسوده نوساز حدود 3.3 میلیون تا 5.2 میلیون نفر تخمین زده می‌شود! با عنایت به اینکه ساخت و ساز مسکن مهر برنامه‌ای ادامه‌دار است، تدبیر برای ساماندهی به وضع این ساختمان‌ها فوری و حیاتی است.

این مطلب در چارچوب همکاری رسمی و مشترک میان انسان شناسی و فرهنگ و مجله نمایه تهران بازنشر می شود.