هویت شهرهای جدید

گلناز خالقی

هویت شهرهای جدید: مجموعه مقالات همایش بین المللی شهرهای جدید- اردیبهشت 1384؛ به کوشش: رضا کربلایی نوری، فرانه ریاحی دهکردی؛ تهران: انتشارات شرکت عمران شهرهای جدید، 1385.

کتاب هویت شهرهای جدید مجموعه ای برگزیده از مقالات ارائه شده در همایش بین المللی شهرهای جدید است، که در این مجلد خود به ویژه به مفهوم "هویت" در این شهرها می پردازد.  این موضوع (هویت شهرهای جدید) که در واقع محور سوم این همایش بوده است، از نظر رویکرد به موضوع،  به دو بخش تقسیم شده است. رویکردی که به نقش عوامل طبیعی و مصنوع در هویت این شهرها می پردازد، که در این بخش بیشتر رویکردهای شهرسازی و فیزیکی به مفهوم فضا مورد توجه قرار می گیرد، و شاید بتوان گفت بیشتر در حوزه ی شهرسازی، معماری و طراحی شهری باقی مانده، هویت را در بعد مادی آن بررسی کرده است و سایر جنبه ها کمتر دیده شده اند.  بخش دیگر که شامل مقالاتی با رویکرد روانشناختی- اجتماعی است، به جنبه های دیگر هویت بیشتر می پردازد و مسائلی از جمله؛ مفهوم شهروند و شهری شدن، جنبه های فرهنگی و اجتماعی در شکل گیری هویت شهر، و همچنین مبحث خاطره های جمعی به عنوان محورهای بحث در نظر گرفته شده اند، و در یک کلام می توان گفت، جنبه ای انسانی تر به موضوع داده شده و شهر در ارتباط با ساکنان اش معنا یافته است.

پیش از هر چیز لازم است که دو مفهوم در عنوان کتاب توضیح داده شود؛ مفهوم "هویت" و مفهوم "شهرهای جدید".

«هویت» مفهومی است که به خودی خود، خاصیتی پیچیده و چند بعدی دارد، و هنگامی که این مفهوم، در ارتباط با شهر قرار می گیرد، می توان گفت به نوعی این ویژگی تشدید می شود. هویت، مفهومی است که در درون خود با دوگانه ی تشابه و تمایز  همراه است. تشابه میان اجزایی که با آنها در یک گروه قرار می گیرد و تمایز از دیگران. هنگامی که از هویت شهر صحبت می شود، باید از یک سو ویژگی های یک محدوده ی جغرافیایی را که در ذهن به طور منطقی با یکدیگر مرتبط اند و می توان آنها را به عنوان یک کل منسجم به تصور درآورد،  در نظر گرفت. و از سوی دیگر بخشی از هویت در گرو  وجوه تمایز و تفاوتی است، که باعث می شود آن محدوده را از سایر محدوده های مجاورش تشخیص دهیم و جدا کنیم. فقدان در هر کدام از این مراحل، باعث می شود که هویت شهر در ذهن کنشگرانش، با اختلال مواجه شود.  لینچ در کتاب سیمای شهر خود به تفصیل به  این موضوع می پردازد : «به آسانی اجزاء شهری را بتوان شناخت و بتوان آنها را در ذهن، در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد.» (لینچ1959: 12)

جنبه ی دیگری که باید  در توضیح هویت شهر  به آن  توجه کرد؛توجه به ابعادی است که این مفهوم را توضیح می دهد؛ یکی سیمای شهر، که ابعاد جسمانی و فیزیکی شهر را شامل می شود و دیگری ساکنان شهر است.  در واقع هنگامی که از هویت شهر صحبت می کنبم، از یک سو با یک بعد فیزیکی و جسمانی مواجهیم، که کالبد شهر است. در اینجا بیش از هر کسی نظریات لینچ درباره ی سیمای شهر گویاست. لینچ معتقد است، که هر شهر با تصویری که از خود در ذهن ساکنین اش ایجاد می کند، شناخته می شود. هر چقدر این تصویر از خوانائی برخوردار باشد، شهر با حس خوشایند و آشنایی در ذهن بیننده گانش بازنمائی می شود. خوانائی و تصویر مستحسن یک شهر، وابسته به حضور 5عامل است: گره، لبه، نشانه، محله و راه. اگر چه بعد فیزیکی و طراحی شهری در هویت مندی یک شهر حائز اهمیت است، اما این بعد شرط لازم اما نه کافی برای هویت یافتن یک شهر است. 

شهر، با حضور ساکنانش روح می یابد، و به مکانی معنادار تبدیل می شود، چنانچه تصور شهری خالی از سکنه، به تصویر یک خرابه و بیابان  نزدیک است. پس آنچه در تعریف هویت یک شهر نقش اساسی دارد، رابطه ی میان فضا و ساکنین است. در واقع شهر با ایجاد فضای مناسب و امکان حضور، حرکت، گردهمایی ظرف کنش انسانی را فراهم می کند. در توضیح رابطه ی شهر و شهروندان، باید  نوعی رابطه ی متقابل قائل بود؛ انسان برای هویت بافتن و تعریف خود، ناگزیر خود را به مکان منسوب می کند، و از سوی دیگر با حضور و فعالیت در شهر به شهر هویتی خاص می بخشد: «بخشی از شخصیت وجودی هر انسان که هویت فردی وی را می سازد، مکانی است که او خود را با آن شناسایی می کند و به دیگری می شناساند.» (برگرفته از متن: "رویکردی روان شناسانه و جامعه شناسانه به هویت مکانی در شهرهای جدید" ؛ ص 236)

اما آخرین مفهومی که باید توضیح داده شود "شهرهای جدید" و یا "نوشهر" هاست. دکتر پیران در تعریف این شهر ها چنین می گوید: « نوشهر به آن دسته از شهرها اطلاق می شود که از هیچ و بر زمینی ناساخته و در محیطی طبیعی و یا نامصنوع ساخته می شوند و به دنیا می آیند و این ساختن و پدید آمدن، اندیشیده و آگاهانه و براساس درک ضرورت یا ضرورت هایی رخ می دهد.» (برگرفته از متن: "شهرهای جدید، بی تاریخ و بدون فرهنگ: مسئله هویت یابی" ؛ ص111)  شهرهای جدید با اهداف  و کاربردهای مختلف خوابگاهی، صنعتی و یا حتی توریستی ایجاد می شوند.

اما مهم ترین مسئله در ارتباط با شهرهای جدیدی که بر ناکجاها ساخته می شوند، مسئله ی هویت یابی است. زیرا  مهم ترین عاملی که شهر و ساکنین اش را به هم پیوند می دهد، خاطراتی است که ساکنین از حضور در مکان و از کنش با دیگران در ذهن دارند و با آن خاطرات با شهر و دیگر شهروندان احساس تعلق و اشتراک می کنند. و همانطور که گفته شد، هویت یک شهر، در گرو تصویر و خاطراتی است که در ذهن ساکنین اش ایجاد می کند. دکتر حبیبی در تشریح این مسئله در مقدمه ی مقاله ی خود می گوید: « او (ساکن شهر) در مکانی ساکن شده است که هیچ خاطره ای از قبل و بعد آن در ذهن ندارد. شهر، خود نیز خاطره ای از خود به یاد ندارد، چون در جایی استقرار یافته است که قبل از او فضایی بوده است باز و گسترده در دامن طبیعت بکر. این فضا با استقرار شهر به مکان تبدیل شده  و مکانی است بی خاطره ی قبلی، بی آوازه ی قبلی و بی هویت قبلی.» (برگرفته از متن: شهر جدید، آستانه ای برای تکوین خاطره و حافظه ی شهری؛ ص145)

"شهر جدید"  برای آنکه به جایی تبدیل شود، برای آنکه هویت بیابد و از ناکجا بودن تغییر بیابد، ناگزیر است تا  از یک سو، تصویری خوانا از خود ارائه دهد و با استفاده از نشانه های شهری، وجوه تمایز و تشابه را در خود ایجاد کند . و از سوی دیگر خاطره ای در ذهن ساکنین اش بیافریند تا میان شهر و ساکنین، حس تعلق و این همانی بوجود آید.

فهرست مطالب

محور سوم: هویت در شهرهای جدید

معضلات و توان های تعامل اجتماعی در شهرهای جدید/ وفا آمر

شهرهای جدید و خاطرات جمعی/ فاطمه اسمعیل پور

هنر همگانی در شهرهای جدید-رهنمودهایی برای بهبودبخشی فضاهای همگانی/ دلیله الکردانی

زیبایی شناسی شهری- معیارها و روش ها/ نسیم ایرانمنش- نسیم چیت سازان

عرصه های عمومی، عرصه های فراموش شده در شهرهای جدید/ شیدا باقری بهشتی

اطلاع رسانی محیطی در شهرهای جدید/ ناصر بنیادی

دیدگاه جدید طراحی شهری در شهرهای جدید/ ترانه بهفروز

ارزیابی ملاحظات جنسیتی در برنامه ریزی ایجاد شهرهای جدید/ فروزنده پایدار

شهرهای جدید در تاریخ- الگوهای فرهنگی در شهرسازی/ آتیلیو پتروچولی

تقویت هویت در شهرهای جدید/ بیتا تختی- ویدا وثوقی

مقدمه ای بر آسیب شناسی شهرهای جدید ایران/ اسماعیل توکلی مهر

بحثی درباره ی فضاهای شهری در شهرهای جدید/ امیر جوانبخت

فضاهای مطلوب شهری/ فریبرز حاج سیدجوادی

شهر جدید- آستانه ای برای تکوین خاطره و حافظه ی شهری/ محسن حبیبی

ضرورت بررسی عوامل جغرافیایی در برنامه ریزی و مکان یابی شهرهای جدید/ سکینه خلیلی

هویت در شهرهای جدید- تاثیر و نقش رنگ در هویت شهرهای جدید/ محمدتقی دادرس جدی

هویت شهرهای جدید- نقش عوامل طبیعی و مصنوع/ کامران ذکاوت

طراحی شهری در فرآیند توسعه ی شهرهای جدید/ کریم راجی

نقش عوامل جغرافیایی وزیست محیطی در مکانیابی شهرهای جدید/ محمدعلی رجایی- مرضیه زحمتکش

رویکردی روانشناسانه و جامعه شناسانه به هویت مکانی در شهرهای جدید/ راضیه رضازاده

ارزیابی نقش عوامل طبیعی در هویت شهرجدید اندیشه با استفاده از تکنیکGIS/ خدیجه رضاطبع- حسین اصغری- ایرج تیموری

آسیب های اجتماعی شهرها و امنیت اجتماعی/ سید محمد رضوی

بافت شهرهای جدید/ مصطفی روشن زاده

جایگاه مفهوم هویت در شهرهای جدید/ سهیل صبری- زهرا مشاورزاده مهرابی

نشانه ها و هویت بخشی به محیط شهری در شهرهای جدید/ نسیم صفایی منفرد

استفاده بهینه از سیستم های تهویه ی مطبوع در شهرهای جدید/ محمد طباطبایی زواره

طراحی شهری و ایجاد مناظر شهری مطلوب در شهرهای جدید/ فاطمه عارفیان

آفرینش حس شهروندی باتوجه به نیازهای روانشناختی-اجتماعی در شهرهای جدید/ مصطفی عباس زادگان

بررسی حس مکان در شهرهای جدید/ مروارید قاسمی

فرهنگ به مثابه ی قوه ی محرکی برای ارتقای رقابت گری و جذابیت در شهری/ یوران کارس

ترکیب بندی فضاهای شهری/ راب کریر

هویت، شهر، خاطره/ رضا کربلائی نوری

هویت شهری برمبنای جنبه های زیبایی شناسی محیط/ سکینه کرددورنکلایی-مسعود عسگری

هشت چالش عمده برای بازسازی شهری در شهرهای اروپا/ یوکا کولبرگ

بررسی شهرهای جدید از دیدگاه زیبایی شناسی و هویت شهری/ حمید ماجدی

تعیین عوامل زیست محیطی در مکان یابی شهرهای جدید در ایران/ سعید مسعود منوری- سحر طبیبیان

کاربرد فناوری های نو در شهرهای جدید/ منصور نجفی مطیعی- محمدرضا نوربخش

مشخصه های معماری و شهرسازی در به وجود آمدن فشارهای روانی شهرنشینی در شهرهای جدید/ محمدرضا نیلفروش

شهر خیالی و هویت در شهرهای جدید/ محمدرضا هلفروش

 

ماخذ

لینچ، کوین؛ سیمای شهر؛ ترجمه: دکتر مهندس منوچهر مزینی؛ تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران، 1350.