گذری بر کتابِ «ژنگاشتن: تصورات عامه از ژنتیک»

حامد جلیلوند

کتاب «ImagEnation: Popular Images of Genetics» توسط انتشارات دانشگاه نیویورک در سال 1998 منتشر شده است. ترجمه نامتعارف عنوان کتاب « ژنگاشتن[1]: تصورات عامه از ژنتیک» به دلیل ابداع واژه‌ای جدید توسط نویسنده کتاب است. وَن دَک مخاطبش را با یک بازی زبانی در عنوان کتاب غافلگیر می‌کند. او با دستکاری یک حرف از واژه Imagination آن را به صورت ImagEnation می‌نویسد تا ذهن مخاطبش را همزمان به سمت Gene و Imagination سوق دهد. در حقیقت ون دک با این ابداع سعی می‌کند آنچه را در زیر عنوان کتاب توضیح می‌دهد در یک کلمه به نمایش بگذارد یعنی همان «تصورات عامیانه از ژنتیک» که از منظر او حاصل تعامل متخصصین و مردم عادی در بستر فرهنگ است.

 ژنگاشتن در 231 صفحه، مجموعه‌ای از مسائل مرتبط با علم ژنتیک و تحولات ناشی از آن را در زندگی انسان معاصر مطرح می‌کند. تحولاتی که به ترس‌ها، توهمات، اخلاق و بسیاری دیگر از حوزه‌های زندگی انسان کشیده شده‌اند. ژنگاشتن دومین کتاب خانم ون دک است. او زمانی که استادیار  دانشگاه ماستریخت بود این کتاب را نوشت. جدای از مقدمه، کتابنامه و ایندکس، ژنگاشتن مشتمل بر هفت فصل است که عبارتند از: «تصورات عامه از ژنتیک»، «زیست‌ترسی‌ها و زیست‌توهمات»، «زیست‌مخاطرات و زیست‌اخلاق»، «زیست‌سرکشی‌ها و زیست‌شیدایی‌ها»، «دوبینی زیستی: پروژه ژنوم انسانی»، «زیست‌انتقادها و ورای آن» و آخرین فصل کتاب ژنگاشتن نیز «بازابزارگزینی تخیل» نام دارد. موضوع کتاب بررسی تاثیرات حاصل از دانش ژنتیک در زندگی است اما نه تاثیراتی که تنها به واسطه فهم دانشمندان و متخصصین این علم از مفاهیم مرتبط با ژنتیک ممکن است. ژنگاشتن آن دسته از تاثیرات را بررسی می‌کند که به واسطه تعامل میان برداشت‌ها و انگاشت‌ها مردم عادی و متخصصان در بستر فرهنگ شکل گرفته‌اند با این حال بدون شک مهمترین ویژگی این کتاب، تحلیلی است که در آخرین فصل بر چگونگی شکل‌گیری این تحولات ارائه داده است.

خانم دکتر یوسه وَن دَک[2] (1960) استاد رسانه و فرهنگ گروه علوم انسانی دانشگاه آمستردام است.[3] او پس از تکمیل دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد خود در دانشگاه اوترخت، درجه دکتری خود را در ادبیات تطبیقی (و ارتباطات) از دانشگاه کالیفرنیا، سنت‌دیگو دریافت کرد. وَن دَک پیش از عضویت در گروه مطالعات رسانه دانشگاه آمستردام (2001) در دانشگاه‌های گرونینگن و ماستریختِ هلند نیز به عنوان دستیار در گروه‌های روزنامه‌نگاری و رسانه تدریس کرده است. او همچنین به عنوان استاد مدعو با دانشگاه‌های کونکوردیا (مونترآل)، کالیفرنیا (سانتاکروز)، MIT و دانشگاه واشنگتن (سیاتل) همکاری داشته است. حوزه‌های مورد مطالعه ون دک شامل رسانه، علم، تکنولوژی رسانه، فرهنگ دیجیتال، عامیانه شدن علم و پزشکی و همچنین تلویزیون و فرهنگ است. ون دک اولین کتابش را در 1995  منتشر کرد؛ کتابی با عنوان «تولید بچه‌ها و رضایت عمومی: بحثی در فن‌آوری‌های جدید تولید مثل». از دیگر آثار او می‌تون به «بدن شفاف: تجسم پزشکی در رسانه ها و فرهنگ»، «بدن شفاف: تجزیه و تحلیل فرهنگی تصویربرداری پزشکی» و نیز «خاطرات رسانه‌ای در عصر دیجیتال» اشاره کرد.

مقدمه کتاب با اشاره‌ای به رمان «جزیره دکتر موریو[4]» (1894) نوشته ولز[5] آغاز می‌شود. ون دک می‌نویسد که صد سال پس از انتشار این کتاب، فیلمی علمی تخیلی از آن ساخته شد. در این فیلم آزمایشگاه دکتر موریو با میکروسکوب‌ها و ماشین‌های توالی DNA به تصویر کشیده شده بودند که امکان تولید اعضای بدن، کنترل انسان و ساخت موجودات ترکیبی را فراهم می‌کردند. این تصویر، آغاز جالب توجهی برای کتابی است که سعی دارد به بررسی چگونگی شکل‌گیری تصورات عامیانه از ژنتیک بپردازد. در ادامه مقدمه، ون دک به توضیح این موضوع می‌پردازد که شرایط عمومی جامعه در دهه 1990 و برداشت‌ها و انگاشت‌های عامیانه از ژنتیک چگونه بوده است. در این دوره ژنتیک علمی مردمی است که در کنار دستاوردهای زیست پزشکی و تجاری موجب بروز بسیاری از بحث‌ها در عرصه‌های قانونی و اجتماعی نیز شده است. اما حوزه فعالیت‌های ژنتیک بسیار فراتر از جامعه انسانی صرف است و موضوعات ژنتیک گیاهی و حیوانی نیز قابل طرح هستند. ون دک با اشاره به فیلم‌هایی مانند جزیره دکتر موریو و پارک ژوراسیک ضمن تایید وجود این مسائل تاکید می‌کند که موضوع این کتاب تنها آن گروه از مباحث ژنتیکی را شامل می‌شود که در حوزه ژنتیک انسانی هستند و نیز تنها کتاب‌ها و منابع غیر تخیلی که توسط دانشمندان و روزنامه‌نگاران نوشته شده در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

پس از کشف ساختار DNA، اجرای پروژه ژنوم انسانی و دیگر پژوهش‌های ژنتیکی همانطور که دانشمندان و پژوهشگران به دنبال شناخت بنیان‌های ژنتیکی بیماری‌هایی چون هانتینگتون، سرطان، آلزایمر و حتی برخی از رفتارها مانند همجنس گرایی، اعتیاد به الکل، جرم، کمرویی ، شب ادراری بودند و همزمان با تلاش‌هایی که دانشمندان در مورد استفاده از علم ژنتیک در بهبود تولید مثل داشتند؛ مردم عادی نیز از این مفاهیم برای توضیح رفتارهای و مسائل خود استفاده کردند. به این ترتیب ژنتیک به عنوان ابزاری برای کنترل انسان بر سلامت، بیماری و تولید مثل خود شناخته شد و به قولی ما که تا پیش از این فکر می‌کردیم سرنوشتمان در آسمان‌ها رقم می‌خورد متوجه شدیم که بخش بزرگی از سرنوشتمان را ژن‌های ما رقم می‌زنند. ون دک می‌گوید این درک جدید تا حد زیادی وابسته است به برداشت‌های و انگاشت‌های مردم یا آنچه او آن‌ها را «ابزارهای تخیل» می‌نامد. ون دک می‌گوید هدف اصلی این کتاب تاریخ‌نگاری صرف تصاویر عامه از ژنتیک نیست بلکه بیشتر سعی دارد تناقض‌هایی را طرح کند که میان دستاوردها و تغییرات تکنولوژیک و بازنمودهای آن‌ها وجود دارد.

نویسنده در فصل‌های ابتدایی کتاب سعی در توصیف درگرگونی‌ها در تصویر ژنتیک به عنوان گروهی از تحولات مفهومی پیچیده که بوسیله پنداشت‌ها شکل داده شده‌اند دارد. اولین فصل کتاب، «تصورات عامه از ژنتیک» بر این موضوع تاکید دارد که مردمی و همه‌گیر شدن ژنتیک نتیجه یک فرآیند چند لایه است. فرآیندی که طی آن مفهوم هژمونیک ژنتیک در منازعه میان گروه‌های علاقمند و متخصصان شکل گرفته است. فصل‌های دو تا شش کتاب به بررسی چهار مرحله از انگاشت‌های ژنتیکی می‌پردازند. فصل دوم، «زیست‌ترسی‌ها و زیست‌توهمات» به بررسی دهه 1950 و 1960 می‌پردازد که دوره شکل‌گیری بیولوژی جدید است و تقریبا همه به این علم نوپا خوش بین هستند. در فصل سوم، «زیست‌مخاطرات و زیست‌اخلاق» دهه 1970 و نگرانی‌های طرفداران محیط زیست مورد مطالعه قرار گرفته است. دهه 1980 و مسائلی که پیرامون بیوتکنولوژی مطرح می‌شوند موضوعی است که در فصل چهارم کتاب، «زیست‌سرکشی‌ها و زیست‌شیدایی‌ها» بازخوانی شده است. فصل پنجم «دوبینی زیستی: پروژه ژنوم انسانی»، بر تصاویر عامیانه از پروژه ژنوم انسانی تمرکز دارد. در این فصل ون دک به بررسی این انگاشت از ژنتیک با استفاده از مفهوم ترسیم نقشه ژنوم انسانی می‌پردازد. فصل ششم، «زیست‌انتقادها و ورای آن» نیز در ادامه مباحث فصل قبل به طرح انتقادهایی می‌پردازد که منتقدان پروژه ژنوم انسانی طرح کردند و درستی و نادرستی‌ها را به چالش می‌کشد. مهمترین فصل کتاب ژنگاشتن، آخرین فصل آن است؛ در «بازابزارگزینی تخیل» ون دک به توضیح و تحلیل چگونگی شکل دادن و باز شکل دادن ژنتیک می‌پردازد؛ موضوعی که در فصل‌های پیشین تنها به توصیف آن‌ها اکتفا کرده بود. او به این منظور از استعاره تئاتر استفاده می‌کند و معتقد است که این استعاره امکان بررسی موضوع را در سه لایه تحلیلی فراهم می‌آورد. این سه لایه عبارتند از «اجرا[6]»، «تولید[7]» و «خرده متن فرهنگی[8]».

در لایه اجرا بحث‌هایی مطرح می‌شوند که گروه‌های مختلف پیش می‌کشند. بین سال‌های 1950 تا 1990 گروه‌های متعددی در شکل‌دادن به تصاویر جدید از ژنتیک نقش دارند. گروه‌هایی چون دانشمندان، اخلاقیون، فعالان سیاسی، محیط زیستی‌ها، فمنیست‌ها، سوشیوبیولوژیست‌ها، حقوقدانان و غیره. هر یک از این گروه‌ها انگاشت‌ها، تخیلات و استعاره‌های خاص خود را از ژنتیک، دستاوردها و مخاطرات آن دارند. برای مثال وقتی ساختار DNA شناخته می‌شود استعاره‌هایی که با اقبال مواجه می‌گردد استعاره‌های «زبان» و «کد» هستند. این استعاره بعدها از جانب طرفداران محیط زیست با طرح مخاطراتی که این رویکرد و میکروارگانیسم‌ها می‌توانند برای انسان و محیط زیستش داشته باشد به چالش کشیده می‌شود و ژن در استعاره‌های آن‌ها به عنوان دشمن طبیعت جلوه می‌کند. حدود 1980 تحت تاثیر پروژه ژنوم انسانی استعاره‌ی «نقشه» طرح می‌شود.  این استعاره در کنار استعاره «خواندن» کدهای ژنتیکی به کشف و بازخوانی جهان ناشناخته ژن‌ها اشاره دارد. در این دوره خود پروژه ژنوم نیز با استعاره «کدِ کدها» شناخته می‌شود. بعدها استعاره‌هایی چون «برنامه‌های کامپیوتری» و «زبان» برای توصیف ژنتیک به‌کار گرفته می‌شوند. با گذر زمان دانشمندان به سمت یک ساختارشکنی از استعاره‌های مرتبط با ژنتیک متمایل می‌شوند که در نتیجه آن استعاره‌هایی چون «ژن به عنوان یک آیکون فرهنگی» طرح شدند.

نویسنده اعتقاد دارد در فراسوی اجرا باید به بحث تولید هم توجه کرد و همانطور که در تئاتر، بازیگران بر مبنای نمایش‌نامه‌ای که از قبل نوشته شده بازی می‌کنند، تئاتر ژنتیک هم مرحله نوشتن و تنظیم داستان‌های ژنتیکی، شخصیت‌ها و نقش‌ها را دارد به عبارتی لایه تولید به بررسی چگونگی رسانه‌ای کردن تصاویر گروه‌های مختلف می‌پردازد. چند گروه در این لایه حضور دارند از جمله پژوهشگران، روابط عمومی‌ها و روزنامه‌نگاران. اهمیت این لایه تا حدی است که بسیاری از شرکت‌ها و پروژه‌های بزرگ ژنتیکی برای انتشار دستاوردهایشان یک بخش مجزا برای مدیریت روابط عمومی و سیاست‌گذاری‌هایی برای آن ایچجاد کرده‌اند. این بخش‌های جدید در واقع یک مسیر ارتباطی میان آزمایشگاه‌های ئو جامعه هستند که تا پیش از تاسیس این بخش‌ها کاملا از هم جدا بوده‌اند. روزنامه‌نگاران نیز نسبت به این جریان جدید علاقه و اشتیاق ویژه‌ای نشان داده‌اند.

سومین لایه را خرده متن فرهنگی یا «تغییر شکل فرهنگ»[9] می‌نامد و منظور ون دک آن است که نوآوری‌های تکنولوژیک، بازنمایی‌های مختلفی در جامعه دارند و بسیاری از تعاریف را تغییر داده و تنهاقض‌های جدید ایجاد کرده و مرزها را مخدوش می‌کنند. برای مثال تغییر درک ما از خوبی، زیبایی و سلامت یک انسان از عناصر عینی و بیرونی به سمت عاصر ژنتیکی متمایل شده است. این تغییر تیپ‌های آرمانی جدیدی را ایجاد کرده که از آن جمله می‌توان به تغییر تصویر ایده‌آل از بدن زن، کیهان‌شناختی و مفهوم سلامت اشاره کرد. در نهایت ون دک در ژنگاشتن تاکید دارد که مرز بین علم و فرهنگ، علم و طبیعت و واقعیت و بازنمایی از بین رفته است. او در پایان تاکید می‌کند که درک مردم عادی از ژنتیک را نه دستورالعمل‌های دانشمندان و نه حتی عکس‌العمل‌های مردمی شکل‌نمی‌دهند بلکه آنچه در شکل‌دادن این انگاشت عامه از ژنتیک موثر است تعامل میان تصاویر مخابره شده از سوی تولیدکنندگان و تخیل مخاطبان است.

در مجموع می‌توان گفت رویکرد ون دک در ژنگاشتن رویکردی است که به زبان خود او از آخرین استعاره‌های ژنتیک متاثر است و ژنتیک را بیشتر نزدیک به استعاره آیکون فرهنگی درک می‌کند. آنچه ون دک می‌گوید شباهت قابل ملاحظه‌ای با مقاله از آزمایشگاه تا بالین دارد که در آن مقاله نیز به لزوم تعهد دانشمندان نسبت به دستاوردهای علمی تاکید شده است و ون دک هم در نتیجه‌گیری خود این موضوع را طرح کرده است. آنچه در مورد مدل سه لایه تحلیلی تئاتر ون دک قابل طرح است شباهتی است که میان این مدل و مدل تحلیلی  سه لایه «تولید، توزیع و مصرف» وجود دارد. این مدل که در جامعه‌شناسی هنر کاربرد فراوانی دارد متاثر از اندیشه‌های بوردیو است و تحلیل هنری را در این سه سطح بررسی می‌کند. این سه سطح را می‌توان معادل سطوح ون دک دانست به این ترتیب که توزیع معادل لایه اجرا و مصرف معادل لایه خرده متن فرهنگی خواهد بود. طبق این معادل، تمام سطوح یاد شده در فرآیند درک یک موضوع دخیلند.

 

دیگر کتاب‌های نویسنده:

• تولید بچه‌ها و رضایت عمومی: بحثی در فن‌آوری‌های جدید تولید مثل؛ نیویورک، انتشارات دانشگاه نیویورک، 1995، 231 صفحه
• ژنگاشتن: تصورات عامیه از ژنتیک؛ نیویورک، انتشارات دانشگاه نیویورک، 1998، 231 صفحه
• بدن شفاف: تجسم پزشکی در رسانه ها و فرهنگ؛ آمستردام، انتشارات دانشگاه آمستردام، 2001، 190 صفحه (به زبان هلندی)
• بدن شفاف: تجزیه و تحلیل فرهنگی تصویربرداری پزشکی؛ سیاتل، انتشارات دانشگاه واشنگتن، 2005، 200 صفحه
• خاطرات رسانه‌ای در عصر دیجیتال؛استندفورد، انتشارات دانشگاه استندفورد، 2007، 232 صفحه

 

 

منابع

• ImagEnation: Popular Images of Genetics, New York: New York University Press, 1998 (distribution outside USA: Macmillan, London ). 231 pp.
• Van Dijck webpage on university of Amsterdam:

URL:

•  

 

 

 

[1]  ژنگاشتن به عنوان معادل فارسی «ImagEnation» از افزودن حرف «ژ» به ابتدای کلمه «انگاشتن» توسط نگارنده ساخته شده است. در ساخت این واژه سعی شده، مانند ساخت کلمه «ImagEnation»، تنها با یک تغییر در ساخت کلمه اصلی یعنی انگاشتن به نحوی کلمه «ژن» در ساخت کلمه اصلی ایجاد شود.

[2] در هلندی José Van Dijck که فَن دَک هم خوانده می‌شود.

[3]  از طریق آدرس ایمیل او در دانشگاه آمستردام [e-mail] می‌توانید با او در تماس باشید.

[4] The Island of Dr Moreay

[5] H.G. Wells

[6] Performance

[7] Production

[8] Cultural subtext

[9] Transformation of Culture