اوقات فراغت، بازی، ورزش : سه دنیای متفاوت

مجتبی باقری

اوقات فراغت به عنوان یک مفهوم ، زمانی به بهترین حالت تعریف می شود که در مقابل مفهوم کار قرار می گیرد . تفریح که ”دگرازیا” (1962) آن را این گونه تعریف میکند : حالتی از بسر بردن و بودن در چیزی که درآن فعالیت انجام یافته معطوف به خویش است ؛ و یا معطوف به چیزی به عنوان پایان خود . این حالت به طور کلی درزبان انگلیسی به عنوان متضادی برای کار استفاده می شود ، کاردقیقأ چیزی است که فراغت نیست. این فاصله بین دو نوع فعالیت، ممکن است آنقدر در فرهنگ های دیگر واضح نباشد که درجوامع صنعتی غربی واضح است.درواقع،به نظرمی رسد که دربسیاری از جوامع باستان ، زندگی ، تداوم ریتم فعالیت ، کار وفراغت بوده است و اینها همه در فرآیند روزانه وجود داشته اند. جریان آهنگین فعالیت های روزانه که متعلق به جوامع و مردم بدوی دنیا می باشد از سوی مردم شناسان مشاهده شده است .
در ادامه چنین مشاهداتی مطالعات اخیری که انجام شده تغییر کرده است و به طور مثال ؛ دیگر زندگی را شکار و گردآوری نمی دانیم وزندگی تنها مبارزه با ترس از مردن نیست. درصحرای کالاهاری آفریقا، مردم شناسی به نام ریچارد لی(1968) ادعا می کند که زندگی گروه های شکارچی لزومأ یک جدال برای زنده ماندن به شمار نمی آید. "بازی" برخلاف اوقات فراغت نباید به عنوان یک متضاد برای کار قلمداد گردد. استیونز(1980)دریک مقاله به نام بازی وکار: دو قطبی اشتباه؟ اظهار میکند که این فقط یک 2 قطبی اشتباه نیست، بلکه چیزی است که اگر ابعاد آن کشف نشود ممکن است تاثیرات بی معنی آن درجنبه های مختلف از زمینه های مورد مطالعه ما باقی بماند.اگرکاررا به عنوان متضاد دو قطب مقابل بازی بدانیم کار می بایست غیرارادی وغیر داوطلبانه ، غیر مفرح و واقعی باشد. به وضوح میدانیم که کارهمیشه با این ویژگی ها همراه نیست؛ کاربه طورکلی به عنوان یک فعالیت عمدی و با یک سری هدف به خصوص تعریف میشود. آنچه که در اینجا می گوییم به این معنا است که این 2 مفهوم با یکدیگردرارتباطند، اما لزوما دوقطب متضاد نیستند. بازی یک پدیده طبیعی و سرشتین است که ابعاد مهم روانی واجتماعی خاص خود را دارد. از دیدگاه اجتماعی بازی یکی از راه هایی به شمار می آید که جامعه برای کودکان فراهم می آورد تا استعدادها وتوانایی های درونی خود را کشف کنند به گونه ای که این استعدادها و توانایی ها در شکل اجتماعی وفرهنگی صحیح کنترل وهدایت شوند. زیمل(zimel) بازی را فرایندی برای آماده ساختن کودکان جهت ایفای نقش های بزرگسالان به شمار می آورد. وبر به رواج بازی در طول تاریخ انسانی اشاره میکند. این هر دو نفر بر مفهوم بازی به عنوان مجموعه اهدافی که غالبأ حس، آنها را رهبری میکند، تاکید می ورزند.
مورخ هلندی،هویزینکا(Huizinka)، به بررسی مفهوم بازی از دیدگاه اجتماعی پرداخته ودرتعریف آن گفته است : بازی عبارت است از هرگونه فعالیت آزاد که با آگاهی کامل ، در بیرون از حیطه زندگی عادی انجام گیرد و این خصوصیات را داراست 1- غیر جدی است 2- باعلایق مادی پیوند ندارد 3- درحدود ومرزهای متناسب باخودش محدود است 4- طبق قواعد مشخص انجام می گیرد. بنابراین خوب است که فکرکنیم که کار وبازی 2 مفهوم مرتبط هستند ومی توانند نوع خاصی از فعالیت ها را توصیف کنند .
اما پیرامون ورزش می بایست اذعان داشت که ورزش یکی از شکلهای پیشرفته پدیده حرکت درانسان است .ورزش مرحله بالاتروتکامل یافته تری از بازی می باشد؛ ونسبت به بازی از نظم وسازماندهی بیشتر ومهارت بالاتری برخوردار است. تفاوت ورزش با دیگر گونه های فعالیت بدنی ، در بدنی بودن محض آن است و بدون این خصوصیت ما نمی توانیم فعالیتی را ورزش، یا ورزشی به شمار آوریم.
یکی دیگر از خصوصیات ورزش این است که بر پایه مقررات دقیقی به منظور سازماندهی یک رقابت سالم وعادلانه استوار است . این مقررات در طول تاریخ گذشته وحال پدید آمده است. ورزش فعالیتی است که در درجه نخست بر نیروی بدنی بازیکنان متکی است ؛ و دردرجه دوم برعناصری چون برنامه ها وشیوه های بازی .
بسیاری ازپژوهندگان براین باورند که ورزش تبلوری اجتماعی ازهمان بافت فرهنگی بازی هاست . زیرا شناسه های فرهنگی را در ابزارهای بازی مانند راکت وچوب وتوپ وتور تجسم یافته است ؛ ودیگر شناسه های فرهنگی که در بازارهای ساده قومی وجود داشته و بازتابی از واقعیت محیطی وفرهنگی این بازی ها بوده ؛ اخذ کرده است. اما همگام با روند تمدن انسانی، شکل های سازمانی این بازیها نیز تحول پیدا کرده ، برخی از آنها قالب های اجتماعی رسمی به خود گرفته و پاره ای دیگر چنان پیشرفت کرده وشیوع یافته اند که از محدوده محلی یا منطقه ای به عرصه جهانی قدم گذاشته وبه صورت ورزشی بین المللی یا المپیکی درآمده اند.
دلایل فراوانی در دست است که این تفسیررا تأیید می کند؛ مثلا ریشه بسیاری از ورزشهای پر آوازه معاصر در گذشته دور، بازی های ساده وابتدایی و یا شاید آیینهای دینی وماهیت تشریفاتی بوده است که نمونه آنها رادریونان باستان می یابیم . درتمدن آزتک درآمریکای جنوبی ، نشانه هایی دال بر وجود پدیده ای شبیه به بسکتبال حکایت میکند. درآغازقرن نوزدهم فوتبال یک بازی خشن وتقریبا بی نظم وخونین ووحشیانه بود، به طوری که دادگاه های انگلستان با صدورحکم رسمی این بازی را قدغن کردند.
نوربرت الیاس درکتاب فرآیند متمدن شدن با دید وسیع تاریخی این سوال را مطرح می کند که چرا بشر متمدن فعلی معتقد است که بشر قبلی دست به خشونت زده است، ادب نداشته، خشن وبی رحم بود و به همنوع خودآزارمیرساند؟ ازنظر الیاس جوامع هرقدرمتمدن ترمی شوند قیود بیشتری بررفتارهای افراد اعمال میکنند. درواقع بشر در عصر جدید یاد می گیرد که جسم خود را تحت انظباط خاصی در بیاورد .
دونکته اساسی درهر ورزشی وجود دارد ؛ نخست ارائه اخلاق ورفتارخوب ومطلوب ودیگری تاکید بر همکاری ونوع دوستی ومحبت. امروزه این دو اصل از جامعه ورزش کاسته شده و گاهی احساس مردم به ورزش احساسی درآمیخته با عشق ونفرت شده است. علاوه بر آن ، آنجا که ورزش واسطه شعله ورشدن احساسات و بحران هویت ملی می شود ورزش تبدیل به تماشاگر هویت ملی می شود یعنی تب وتاب آن ، محدوده ورزش، تفریح ، وگذران اوقات فراغت را کنار زده وهویت ملی وقومی را برملا می سازد .
ورزش هایی همچون فوتبال درعصر کنونی ، بیش از آنکه به عنوان"بازی"مطرح باشند ، به مثابه "متن زندگی"درنظر گرفته می شوند. درواقع ورزشی مانند فوتبال متن فراگیری است که به طور داوطلبانه وازطریق نیروهای جدید اجتماعی مطرح ومورد حمایت قرار میگیرد . تصویر ابتدایی این برداشت برگرفته از صحنه ای از فینال جام جهانی 2006 آلمان و مصاف دو تیم فرانسه و ایتالیا می باشد. آنجا که زین الدین زیدان مسلمان ، فرانسوی الجزایری الاصل در پاسخ به توهین "ساموئل ماتراتزی" مبنی بر اینکه «همه ما میدانیم که تو فرزند یک تروریست بدکاری» در حرکتی انتقامی با سر به سینه اش می کوبد و او را نقش بر زمین می سازد . در واقع در آن لحظه "ماتراتزی" به عنوان نماینده "موسیلینی" نژاد پرست توهین می کند و"زیدان" به عنوان عربی مهاجر عکس العمل نشان می دهد. آری دنیای ورزش، دنیایی حرفه ای؛ دنیای بازی, دنیایی تمرینی؛ ودنیای فراغت, دنیایی تفریحی می باشد .

منابع ومآخذ:
ورزش وجامعه انورالخولی ، امین؛ ترجمه حمید رضا شیخی ؛ انتشارات وزارت امورخارجه
مردم شناسی ورزش بلانچارد، کندال؛ترجمه حسن زاده وقربانی ؛ سازمان میراث فرهنگی
نوربرت الیاس وفرآیند متمدن شدن؛ اباذری، یوسفعلی؛ نامه علوم اجتماعی، ش19
فوتبال وپارادوکس نوسازی؛ آزاد ارمکی، تقی؛ نامه علوم اجتماعی، ش19
نگاهی به خشونت فوتبال؛ کشمیری ،بیژن؛ نامه علوم اجتماعی ش19