سازشناسی فرهنگی موسیقی دستگاهی (2): سازهای خود‌صدا و پوست صدا

حامد جلیلوند

تصویر: مجید خلج در خال اجرا با زنگ سرانگشتی همانطور که در بخش پیشین گفته شد به منظور بررسی تغییرات مجموعه سازهای موسیقی دستگاهی، باید با سهل‌گیری نسبت به سازهای وابسته به این موسیقی برخورد کرد. از همین رو هدف این بخش، تهیه فهرستی از سازهاست. فهرستی که وجه مشترک آن‌ها نوعی ارتباط با موسیقی دستگاهی ایران است. این ارتباط می‌تواند از وابستگی کاملاً مشخص با این نوع موسیقی (برای نمونه در مورد ساز سه‌تار) تا بکارگیری ساز در آن (مثلا طبلا هندی) و یا ادعای ساخت سازی برای موسیقی دستگاهی ایران باشد (برای نمونه ساغر و تن‌تار).  در تهیه این فهرست از منابع مختلفی استفاده شده است. از جمله کتاب‌ها، نشریات، مصاحبه‌های مطبوعاتی و سایت‌ها و وبلاگ‌های سازندگان و نوازندگان موسیقی دستگاهی ایران و نیز آثار صوتی و آلبوم‌هایی که به صورت رسمی یا غیر رسمی منتشر شده‌اند. شرط فهرست نویسی سازها در این مجموعه، وجود دست کم یک سند از نمونه‌های ذکر شده بوده است. در این فهرست نویسی، علاوه بر نام ساز و خانواده آن در ساختار رده‎بندی زاکس- هرن‏بُستل، در صورت امکان نام سازنده و نام استفاده کننده یا معرفی کننده ساز نیز آمده است. همچنین چنانچه توضیحاتی درباره ساز قابل ذکر بوده نیز ارائه شده است. نکته‌ای که درباره این فهرست نباید از نظر دور داشت رابطه بین سازهای فهرست شده و هدف پژوهش است. این فهرست به هیچ عنوان ادعای بررسی تمامی سازهای استفاده شده و طراحی شده در موسیقی ایران را ندارد و اصولا از تهیه آن نیز چنین هدفی منظور نبوده است. در واقع این فهرست تنها سعی می‌کند با به تصویر کشیدن تنوعات سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران به این واقعیت اشاره کند که بر خلاف تصور معمول، تنها همان شش ساز شناخته شده را نمی‌توان به عنوان سازهای موسیقی دستگاهی ایران در نظر گرفت بلکه آنچه موسیقی دستگاهی امروز ایران را شکل می‌دهد حاصل استفاده از مجموعه‌ای از سازهاست که به مراتب وسیع‌‎تر و گسترده‌تر از آن سازهای شش‌گانه است.    سازهای خودصدا   سازهای خودصدا آن دسته از سازها محسوب می‌شوند که عامل تولید کنند صدا را بدنه ساز تشکیل می‌دهد و نه زه یا پوست. به عبارت دیگر عضوی از ساز که مرتعش شده و صدا را سازمان می‌دهد خود بدنه ساز است. (مثلا زنگ کلیسا) خودصداها به چهار گروه اصلی، خودصدا‌های ضربه‌ای (مانند سنج، کرب(درویشی، 1384: 526))، خودصدای زخمه‌ای (مانند مثلث، لاکوتی(درویشی، 1384: 545))، خودصداهای سایشی (نمونه جالب توجه آن فنوگراف و گرامافون است، همچنین قارقارک و قوطی (درویشی، 1384: 665-670)) و در نهایت خودصداهای دمشی (این نمونه در میان سازهای آشنا وجود ندارد). زاکس و هورن‌بوستل نمونه‌های دیگر را در گروه پنجمی، تحت عنوان رده‌بندی نشده قرار می‌دهند . در میان سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران، خانواده سازهای خودصدا، کم تعدادترین خانواده‌ محسوب می‌شوند. در واقع هیچ یک از سازهای شناخته شده این نوع از موسیقی در این گروه قرار نمی‌گیرند. سازهای فهرست شده در این گروه غالبا از طریق اشاعه، احیا و ابداع در این بخش نمایان شده‌اند. در این فهرست از نظام رده‌بندی سازهای زاکس- هورن‌بوستل استفاده شده است. بنابر این نظام سازهای خود صدا به شیوه زیر تقسیم‌بندی می‌شوند: 1. خودصدا (ایدئوفون/ خودآوا) 1.1. خودصدای ضربه‌ای 1.1.1. ضربه‌ای مستقیم 1.1.2. ضربه‌ای غیر مستقیم 1.2. خودصدای زخمه‌ای (مضرابی) 1.2.1. زخمه‌ای به شکل طوقه 1.2.2. زخمه‌ای به شکل تخته یا شانه 1.3. خودصدای سایشی 1.3.1. چوبه‌های سایشی 1.3.2. پلاک‌های سایشی 1.3.3. آوندهای سایشی 1.4. خودصدای دمشی (وزشی) 1.4.1. چوبه‌های دمشی 1.4.2. پلاک‌های دمشی 1.5. خودصداهای رده‌بندی نشده   زنگ سرانگشتی، 111.1، احیاء، مجید خلج  سنج، 111.1، اشاعه، -  کوزه، 111.2، اشاعه و ابداع، - ضربانگ، 111.2، اشاعه و ابداع، بهنام سامانی فرودو، 111.2، اشاعه و ابداع، فربد یدالهی کاخاتم، 111.2، ابداع، مجید کرمی مثلث، 111.211، اشاعه، - سازهای پوست‌صدا شناخته‌شده‌ترین ساز پوست‌صدای موسیقی دستگاهی ایران تنبک بوده است اما علاوه بر آن، استفاده از دایره و دف نیز معمول است. امروز گسترش ابعاد مختلف سازهای پوست‌صدا یکی از موضوعات مورد توجه سازندگان و نوازندگان است. با این حال تمامی نمونه‌ها، در زیر شاخه طبل‌های زدنی یا ضربه‌ای قرار می‌گیرند. پوست‌صداها آن گروه از سازها را تشکیل می‌دهند که عامل تولید صدا در آن‌ها، مرتعش شدن بخش پوستی ساز است. شناخته‌شده‌ترین نمونه این خانواده در موسیقی ایرانی تنبک، دف و دایره هستند.  پوست‌صداها نیز به چهار زیر شاخه اصلی تقسیم شده‌اند. از این میان تنها پوست‌صدا یا طبل‌های ضربه‌ای برای ما آشنا هستند (تنبک) و سایر انواع پوست‌صداها: طبل‌های زخمه‌ای، طبل‌های سایشی  و صفیرها در میان سازهای نام آشنای ایران نمونه‌ای ندارند. بنابر نظام رده‌بندی سازهای زاکس- هورن‌بوستل تقسیم‌بندی این سازها از این قرار است: 2. پوست‌صدا (ممبرانوفون/ پوستی) 2.1. طبل‌های زدنی یا ضربه‌ای 2.1.1. طبل‌های ضربه‌ای مستقیم 2.1.2. طبل‌های جغجغه‌ای (تکانی) 2.2. طبل‌های زخمه‌ای 2.3. طبل‌های سایشی 2.3.1. طبل‌های سایشی با چوبه 2.3.2. طبل‌های سایشی با ریسمان 2.3.3. طبل‌های سایشی دستی 2.4. صفیرها (آوازه‌خوان) 2.4.1. کازوهای آزاد 2.4.2. کازوهای لوله‌ای یا آوندی طبل‌های رده‌بندی نشده دفک، 211.1، ابداع، فرهاد صفری، 1385 بم‌باژ، 211، خانواده‌سازی، فرهاد صفری، 1385 طبلا، 211.1، اشاعه، - طاس، 211.1، اشاعه، - نقاره، 211.1، اشاعه، - زروان، 211.1، ابداع، فرهاد صفری، 1383 زجل، 211.1، ابداع، فرهاد صفری، 1386 کارنگ، 211.2، ابداع، فرهاد صفری، 1385 کوبانه، 211.2، ابداع، فرهاد صفری، 1382 باژ، 211.2، ابداع، فرهاد صفری، 1386 دمام، 211.212، اشاعه، - تنبک (تمبک/ ضرب)، 211.26، - ، - تنبک 140 تکه، 211.26، تغییر، مجید کرمی تنبک باس، 211.26، خانواده‌سازی، -، در آلبوم سال‌ های خاکستری اثری از بامداد فتوحی تنبک ترکه‌ای، 211.26، تغییر، عبدالعلی باقری نژاد تنبک دو دهانه، 211.26، تغییر، فرهاد صفری، 1381 تنبک کوکی، 211.26، تغییر، ابراهیم قنبری مهر تنبک کوکی، 211.26، تغییر، حسین عمومی ضرب زورخانه، 211.26، اشاعه، - نوبانگ، 211.26، ابداع، امیرحسین طریقت بادیه، 211.26، ابداع، فرهاد صفری، 1386 بم‌دایره، 211.3، خانواده‌سازی، مجید خلج کاخادرام، 211.3، ابداع، مجید کرمی  دایره، 211.311، اشاعه، - دایره کوک‌شونده روی پایه، 211.311، تغییر، - دف، 211.311، اشاعه، بیژن کامکار و محمدرضا لطفی دف با پوست مصنوعی، 211.311، تغییر، پژمان حدادی دف طلقی (در دو نمونه)، 211.311، تغییر، مسعود حبیبی  دف کوکی، 211.311، تغییر، احسان بهروش دف کوکی، 211.311، تغییر، مجید کرمی  دهل، 211.312، اشاعه، -   منایع در انسان‌شناسی و فرهنگ محفوظ است.   مجموعه سازشناسی فرهنگی موسیقی دستگاهی سازشناسی فرهنگی موسیقی دستگاهی (1): سازها: دوگرایانه یا طیفی     دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:
شماره حساب بانک ملی:
0108366716007
 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07
 شماره کارت:
6037991442341222
به نام خانم زهرا غزنویان