قدرت از اسطوره تا سیاست در نوروز صیاد(1)

بنیامین انصاری نسب

در آیین هاومراسم مختلف اساطیردارای قدرت پیدا و پنهان بسیاری هستند که با درهم تنیدن شدن با مذهب رنگ و لعابی متفاوتی به خود گرفته اند بطوری که در نگاه اول قابل شناسایی نیستند این مقاله قصد دارد به بررسی ساختار قدرت این اساطیرو در کنار آن قدرت سیاسی نهفته در آیین نوروز صیاد بپردازد.

در سواحل و بنادر خلیج فارس بین دریانوردان با سابقه و کشت کاران آفتاب سوخته و دریاورزان کارکشته، علاوه بر تقویم عادی که در تمام کشور مورد استفاده قرار می گیرد، تقویم های زراعی، دریایی و سهیلی نیز معمول است که سابقه آن به زمان های دور بر می گردد. معمولا ضوابط ، مقررات و خصوصیات این تقویم ها، سینه به سینه از ناخدایان با تجربه و قدیمی، به دریانوردان و کشاورزان جوان تر و تازه کار منتقل شده و می شود.

جالب است که بدانیم در گذشته، اهالی با توجه به تقویم هایی مذکور و حساب های سه گانه، به کشت و زرع، ماهی گیری و سفرهای دریایی، زراعی و سهیلی، یکی از حروف الفبا در نظر گرفته شده و در صفحه اول تقویم درباره آنها چنین آمده است: حرف «ب» نشانه نوروز بحری (دریایی) است که وقت سفرهای دریایی را با آن تنظیم کنند و حرف « ز» نشانه نوروز زراعی است که کشاورزان، حساب کشت و کار خود را بر اساس آن معلوم سازند و حرف « س» نشانه نوروز سهیلی است که حساب بادها و باران های موسمی، برآن نهاده اند.(نوربخش،94:1376)

نظر حسین وحیدی خنجی، صاحب تقویم وحیدی و دریانوردان بندرلنگه و بندرکُنگ، درباره نوروز دریایی چنین است: « حساب نوروز دریایی بیشتر بین دریانوردان خلیج فارس و دریای عمان، معمول و مرسوم بوده است. اولین روز نوروز دریایی مصادف با روز اول ماه « اوت» میلادی و روز دهم مرداد ماه و آخرین روز آن برابر با سی و یکم ژوئن و نهم مردادماه می باشد.»

دریانوردان باهوش ایرانی در زمان های بسیار دور، برای مسافرت در دریاها و اقیانوس ها یک نوع تقویم دریایی ابداع کرده اند که نوآوری های بسیار جالب و منحصر به فرد دریانوردان کشور ما محسوب می شود. این دریانوردان برای آغاز سفرهای دریایی خود که غالبا بیش از 9ماه از سال به طول می انجامید، از « تقویم دریایی» یا « حساب نوروز دریایی» استفاده می کردند و بیشتر مواقع، مسافرت خود را از روز اول نوروز دریایی که دریا آرام تر از مواقع دیگر است و یا از این روز به بعد رفته رفته روی به آرامش می گذارد، قرار می دادند و با استفاده از زمان های دقیق تقویم دریایی، مسافرت مطمئن و امیدبخشی را شروع می کردند.

باید گفت که نوروز دریایی هنوز در بین دریانوردان خلیج فارس، دریای سرخ، دریای عمان و حتی بنادر هند و پاکستان متداول و رایج است. نوروز دریایی دارای 365روز و سه فصل 100 روزه و یک فصل 65 روزه می باشد و اولین روز این تقویم و نوروز آن بنا به نوشته اسماعیل رائین، از نهم مردادماه و اعتقاد اهالی لنگه و کنگ و برابر تقویم وحیدی، از دهم مردادماه آغاز می شود.

بهار دریا: صد روز اول نوروز دریایی از نهم یا دهم مرداد ماه شروع شده و به هفدهم یا هجدهم آبان ماه خاتمه می یابد. این صد روز برای دریانوردان و دریاورزان و همه کسانی که با دریا سر و کار دارند، در حکم بهار بوده و به بهار دریا معروف است. چرا که در این ایام، دریا 65 روز پرآشوب را پشت سر گذارده است و روی به آرامش و سکون دارد. به اصطلاح دریانوردان خلیج فارس، دریا «خواهر» یعنی مهربان و با محبت شده و برای کشتی های بادبانی فصل مناسبی برای آغاز مسافرت در خلیج فارس، دریای سرخ، دریای عمان و حتی آفریقا و چین بوده است.

مشخصات نوروز دریایی

نوروز دریایی در حقیقت یک نوع حساب و یا یک نوع تقویم دقیق دریایی است که پدران با هوش ما از همان روزهایی که جشن نوروز را برگزار می کردند، برای مسافرت بر روی دریاها آن را ابداع کردند و به طور قطع، این حساب نوروز دریایی که سابقه ای به بلندای تاریخ کشورمان دارد، مخصوص ایرانیان است و در حال حاضر نیز دریانوردان قدیمی کم و بیش با حساب و یا تقویم نوروز دریایی آشنایی دارند و سفرهای دریایی خود را بر اساس آن آغاز می کنند. هم چنین، دریانوردان در بنادر هند و پاکستان در روز اول سال دریایی، نارگیل و موز به دریا می ریزند و به این ترتیب، آغاز سال دریایی را جشن می گیرند و آرزو می کنند که سالی آرام و خوب در پیش داشته باشند.(همان،95)

از آغاز نوروز دریایی، به طور محسوس طغیان آب دریاها کم تر می شود و از شدت بادها نیز کاسته می گردد. دریانوردان با تجربه و قدیمی خلیج فارس، از روی حساب نوروز دریایی، هنگام آرامش دریا و یا موقع وزیدن بادهای شدید و باران های موسمی را پیش بینی کرده و با توجه به زمان وزش باد و توفان و بارندگی، وقت مناسب را انتخاب و مسافرت دریایی خود را آغاز می کردند. اسماعیل رائین درباره اساس و ریشه نوروز دریایی می نویسد:

« دانش نجوم و ستاره شناسی یکی از فنون مورد نیاز دریانوردان باستان بوده است. نمی دانیم که دریانوردان، تقویم مخصوص دریایی مدون داشته اند و یا نه؟ اما اکنون دریانوردان خلیج فارس تقویم محلی مخصوص دارند که آغاز آن روز نهم مرداد (31 ژوئیه) هر سال است. به کار بردن کلمه نوروز در این تقویم، ما را بر آن می دارد تا بگوییم: از روزگارانی که نوروز در ایران متداول شده، نوروز دریایی نیز در بین ناورانان و ناخدایان معمول گشته است.» (رائین،505:1356)

 

اسماعیل رائین، هم چنین درباره تعیین روز نهم مرداد به عنوان روز اول نوروز دریایی، می نویسد: « طی تحقیقاتی که در بنادر جنوب به عمل آمد، بدین نکته واقف شدیم که روز آغاز نوروز دریا، درست همزمان با روز پایان یافتن توفان های بسیار شدید 60 روزه - 11 خرداد تا 9 مرداد- است که طی سه قرن ا خیر که انگلیسی ها در هند مستقر بودند، آن را « جون جولای» نامیده اند. چنین به نظر می رسد که پس از فرونشستن توفان های 60 روزه و آغاز کار دریا و شروع سال نو قرار داده اند و دریانوردان ایرانی آن را « نوروز» یعنی روز آغاز فصل زندگی دریایی و حرکت برآب های ژرف دریاهای نقاط مختلف دانسته اند.»

 

محمدعلی خان بندرعباسی، معروف به سدیدالسلطنه کبابی نیز نوروز دریایی را به ایرانیان نسبت می دهد و معتقد است که اعراب، حساب دریا را از پارسیان گرفته اند. وی می نویسد: « دریانوردان تازی حساب دریا را هم از پارسیان مأخوذ داشته و اول سال خود نوروز دریا را در اول فروردین ماه قدیم گذاشته اند. حال که سنوات قمری به هزار و سیصد و چهل و چهار رسیده است، اول فروردین ماه قدیمی، هجدهم برج اسد و بیست و سوم مرداد جلالی، روز دهم اوت فرنگی و ابتدای نوروز دریا بوده است.» (سدید السلطنه کبابی،35:1381)

 

دکتر اقتداری در ارتباط با کلمه « نیروز» که ابن ماجد در کتاب « الفوائد» خود به کار برده است،می نویسد: « نیروز کلمه فارسی است، یعنی نوروز و توضیح نویسنده نیز مبین آن است که نیروز،اولین روز تقویم دریایی است. یعنی اولین روز آغاز حرکت وفعالیت دریایی در موسم مناسب و اولین روز سال دریایی. امروز هم نزد دریانوردان خلیج فارس، آن را ( نوروز دریا ) می گویند و بنابر تحقیق مرحوم محمد علی خان سدید السلطنه کبابی بندعباسی مینابی، در اواسط تابستان آغاز ( نوروز) بوده است.» (احمد ابن ماجد،132:1372)

 

نوروز دریایی و احمدبن ماجد: دریانوردان با تجربه و کارآزموده خلیج فارس، بدون استثنا، سفرهای اروپایی خود را بر اساس نوروز دریایی ایرانیان قرار می دادند. شیخ شهاب الدین احمد بن ماجد، دریانورد معروف و چهارمین «شیر» از «شیران دریا» که اعراب او را از دریانوردان خود دانسته و به اعتبار نوشته احمد اقتداری، وی ایرانی، مسلمان، شیعه و از دریانوردان بندر کنگ بوده است، در کتاب های خود، همه جا به نوروز دریایی استناد می مند و در فایده یازدهم کتاب الفوائد، زمان های سفر و بادهای موسمی را براساس نوروز دریایی محاسبه کرده است. در این اینجا به چند نمونه از نوشته های نامبرده اشاره می شود:

« پس آغاز می کنیم با خروج از سرزمین عربستان یعنی یمن و جده و نواحی همسایه آنها مانند باب المندب و سواحل « زیالع» و «تهائم» و آنچه بدان سواحل مربوط است. از ابتدای ایام شمالی... فصل نو در یک درصد و هفتادمین روز سال در این نواحی پایان می پذیرد.»

«... بهترین خروج از باب المندب و آنچه بدان منسوب است مانند ( الحدیده ) و ( عدن ) در اول یک صد و هشتادمین روز پس از نوروز...»

«اگر به هر کجای به جز ( شحر ) که آن سوی مشکلات باد ( ازیب ) و باد ( کوس ) است، لنگر بیندازند، پیش از بسته شدن لنگرگاه های هند بدان خواهند رسید، اگر از آن در یک صد و دهمین روز پس از نوروز پیرامون آن روز از ساحل خارج شده باشند...»

«... اما آخر (کوس) از یمن و عدن، چون خارج شوند، در دویست و هشتادمین روز یا حدود سیصد روز پس از نوروز، بعد از آن دیگر سودی در دریازنی نیست، اگر در سیصد و بیستمین روز از آن عبور کنند، به هرموز و قلهات و هند می رسند...»

« کسی که بخواهد به باب المندب در یمن و حجار سفر کند، از هرامیز ( منطقه جزیره هرموز ) اول موسم سفرش آخر باد ( کوس) و ابتدا باد صبا است و آن آغاز سیصد و چهلمین روز پس از نوروز ( نیروز) است.»

«... آخر خروج از اطواح به یمن در کناره سواحل در دویستمین روز پس از نوروز است...»

« اما سفر بنگاله و آنچه بدان مربوط است: در چهلمین روز پس از نوروز آغاز می شود و پایانش هفتادمین روز پس از نوروز است و پس از آن دیگری خیری در سفر نیست. »

«... از جاوه و سوماترا و مالاکا و (تناصری) به سوی بنگاله از نودمین روز پس از نوروز تا صد و چهلمین روز و صد و شصتمین روز پس از نوروز مناسب است.» (همان،438-429)

 

فصل های چهارگانه نوروز دریایی

 

«دریانوردان و کشاورزان، نوروزهای سه گانه دریایی، کشاورزی و سهیلی را به چهار فصل شامل سه فصل یک صد روزه و یک فصل شصت و پنج روزه تقسیم می کنند، فصل های صد روزه نیز خود به ده قسمت ده روزه، تقسیم می شوند و بدین ترتیب مشخص می گردند:

1- ده روز اول: روز اول تا دهم هر ماه به ترتیب « یک درده»، « دو درده»، « سه درده»، « چهار درده»، تا « نه درده» و بلاخره روز دهم « دهی» یا به اصطلاح محلی ندر کنگ « غلگ دهی»[1] نامیده می شود.

2- نیم در دهی : پنج روز از ده روز مذکور را « نیم دردهی » و در نیمه ده روزهای بعدی، نیم در بیستی، نیم در سی و الی آخر... می گویند.

3- ده روز دوم : برای شمارش ده روز دوم به ترتیب یک در بیست، دو در بیست، سه در بیست تا نه در بیست و بلاخره « سی» یا « غلگ سی» گفته می شود.

4- روزهای بعدی : این شماره ها تا نود و نهمین روز از یک صد روز اول یعنی « نود در نود و نه» ادامه دارند و بلاخره به « صد» می رسند. صد روز دوم و سوم و شصت و پنج روز آخرر نیز به همین ترتیب شمارش می شود تا سال به پایان برسد. (نوربخش،203:1358-206)

 

اسماعیل رائین(1356)، همه جا نوروز دریایی را 360 روز و اولین روز آن را 9 مرداد اعلام کرده است و درباره خصوصیات این تقویم می نویسد : « در بنادر دَیّر، طاهری ( سیراف)، بُستانه، کُنگ و لنگه که سابقه سا کنان آن در کار دریانوردی، کشتی سازی و مسافرت به دریاها از سایر بنادر بیشتر است، سال دریایی را سی صد و شصت روز حساب می کنند. آنان سال را به سه صد روز و یک شصت روز تقسیم می کنند.»

 صد روز اول : از نهم مرداد آغاز شده و به هفدهم آبان خاتمه می یابد. این صد روز برای دریانوردان در حکم (بهار دریا) و فصل آغاز مسافرت به اقیانوس هند، بحر احمر، سواحل آفریقا و حتی تا سواحل چین است.

 صد روز دوم : از هجدهم آبان آغاز شده و در بیست و هفتم بهمن ماه پایان می پذیرد. سواحل شمالی خلیج فارس و حتی نزدیک به ثلث عرض خلیج در این منطقه که عمق 90 متری در آن واقع شده، دستخوش انقلابات جوی می شود، ولی با وجود این، دریانوردان ایرانی خلیج فارس با شجاعت و شهامت فراوان در این فصل نیز به دریا می روند.

 صد روز سوم : در صد روز سوم که از بیست و هشتم بهمن آغاز می شود و در چهارم خرداد خاتمه می پذیرد، چند انقلاب هوا و توفان دریایی روی می دهد و دریانوردان در این فصل، از رفتن به دریا پرهیز می کنند.

 شصت روز آخر : در شصت روز آخر سال که از پنجم خرداد آغاز و به سوم مرداد خاتمه می یابد، خلیج فارس و بحر عمان با انقلابات شدید دریایی اقیانوس هند مصادف است، رفتن به دریا به کلی ممنوع بوده و ناخدایان و صاحبان کشتی ها با کشیدن سفاین خود به خشکی، به تعمیر کشتی و استراحت می پردازند.»

 

[1] GHALG DAHY