مسجد جامع بابل

مسیح شیرافکن

مسجد جامع بابل در محله مسجد جامع یکی از قدیمی ترین محله های بابل واقع شده است. این مسجد دارای قدمت طولانی و مربوط به اوایل دوران اسلام است؛ هرچند درباره زمان ساخت این مسجد بحث بسیار است. کتیبه های مختلفی در محوطه  مسجد وجود دارد که اکثر آنها مربوط به دوره سلطنت قاجار است.

اولین کسی که سال ساخت مسجد جامع را 160 هـ و توسط مازیار بن قارن می داند، ابن اسفندیار است (ابن اسفندیار ، 613 هـ : 93). بعضی از دیگر پژوهشگران نیز، احتمالاً به تبعیت از ابن اسفندیار، مازیار را سازنده این بنا در سال 160 هجری می دانند (رابینو، 1321: 82، ستوده، 1366: 201، زنده دل، 1379: 95). اما برخی از پژوهشگران معاصر با این گفته ابن اسفندیار موافق نیستند؛ چرا که می گویند مازیار اصلاً در سال 160 هـ به دنیا نیامده بود (ملکشاهی و دیگران، 1375: 152). ملکشاهی بر این باور است که مسجد جامع بابل توسط مازیار بنا شده، ولی سالی مشخص برای ساخت آن تعیین نکرده است (همان). زرین کوب هم در این باره می نویسد مازیار پس از برگشتن به دین نیاکان خود مساجد را تخریب کرد که میتواند مسجد جامع مامطیر هم از همین مساجد تخریبی باشد (زرین کوب، 1330: 105). اما صالح طبری برخلاف تمامی نویسندگان، سال ساخت مسجد جامع را 1133 هـ دانسته است که توسط بلاهایی تخریب و مجددا در بین سالهای 1220 تا 1230 تجدید بنا شد (صالح طبری، 1387: 196). اما ساخت این مسجد قاعدتاً باید پیشینه ای بیشتر داشته باشد. عموماً در این باور مشترکند که این مسجد از اوایل دوره اسلام تا دوران صفوی پا بر جای مانده و در دوران صفوی مرمت شده است (ستوده ، 1366 ، 201). در سال 1106 به دستور شاه سلطان حسین صفوی دو کتیبه سنگی که هر کدام دارای سیزده سطر بوده اند در میان حیاط مسجد روی زمین قرار گرفتند. مضمون این دو کتیبه فرمانهای جدید شاه بود که مردم باید در شهرها به این فرمانها عمل می کردند، مثل: از فروش خمر و داروهای زیان آور جلوگیری شود، روسپی خانه ها تعطیل شود، کبوترپرانی و جنگ حیوانات با یکدیگر ممنوع اعلام شد و... (همان: 206).

بالای سر در ورودی این مسجد کتبیه ای وجود دارد که بر آن نام مسجد جامع عتیق بارفروش ثبت شده بود و ابیاتی نیز در خود داشت (همان: 202).

تا دوره قاجار این مسجد پا بر جای بوده و سرانجام در سال 1220 به علت زلزله ای در شهر بار فروش مسجد جامع تخریب شد. این حادثه در زمان سلطنت فتحعلی شاه اتفاق افتاد که شاه دستور به ساخت مجدد مسجد جامع بارفروش را صادر کرد و کتیبه ای را پس از  تجدید بنا سر در ورودی غربی مسجد قرار داد (رابینو، 1321: 83).

همچنین در سر در ورودی غربی این مسجد آیات و عباراتی بر روی خشت های کاشی به تاریخ 1230 هـ نوشته شده است (زنده دل، 1379: 96) که بخش اعظمی از آن تخریب شده است (مشاهدات نگارنده). کتیبه ای دیگر در همان سر در ورودی غربی مسجد وجود دارد که در آن آمده است محمد شاه قاجار به حاکم مازندران فضل علی خان در سال 1251 هـ دستور داد تا مالیات نانواها را از بین ببرد (صالح طبری، 1387: 196). این کتیبه تا به امروز در همان سر در ورودی مسجد پا بر جا مانده است.

سنگ قبری به تاریخ 1240 هـ در زیر گنبد اصلی این مسجد قرار دارد که تاریخ فوت را 1227 هـ حک کرده و سنگ قبر دیگری در ضلع غربی مسجد به تاریخ 1234 هـ وجود دارد (صالح طبری، 1387: 197) که امروزه اثری از هیچ کدام از قبرها در مسجد نیست.

مسجد در دوره محمدرضا شاه پهلوی مجددا مرمت شد و کاشی کاری هایی در درون صحن مسجد انجام گرفت که در یکی از کاشی های اطراف گنبد مسجد سالی برای این مرمت کتابت شده است که سال آن را 1350 شمسی نگرش کردند.

این مسجد دارای دو سر در ورودی در دو جهت غرب و شرق است که هر کدام دارای سقفهایی به صورت هشتی هستند. این مسجد دارای یک گلدسته است. در بالای گلدسته اتاقکی چوبی وجود دارد که امروزه فرسوده شده و در حال تخریب است. در دو طرف شمال و جنوب حیاط مسجد دو صحن وجود دارد که شبستان اصلی مسجد در سمت جنوبی حیاط واقع شده و در سمت شمال ساختمانی به اندازه ساختمان جنوبی وجود دارد که دارای آبدارخانه و شبستانی کوچک است. مرمت ساختمان شمالی این مسجد در دوران پس از انقلاب صورت گرفته که روی ستونهای این شبستان کاشی کاریهایی صورت گرفته که به شدت تخریب شده اند.

محراب اصلی این مسجد که در سمت غرب وجود دارد قدیمی شده و کاشی های آن در حال تخریب است، ولی هنوز آیاتی بر روی آن قابل مشاهده است که این آیات از سمت راست و پایین شروع شده و محراب را دور می زند. همچنین چهار محراب دیگر در کنار محراب اصلی برای نمازگذاران در مسجد ساخته شده تا از محراب قدیمی استفاده نشود.

در سال 1389 به گفته محلی ها مسجد جامع بابل دچار آتش سوزی می شود و صدمه زیادی می بیند. این آتش سوزی باعث می شود که کتیبه سر در ورودی مسجد که نام مسجد جامع عتیق بارفروش روی آن ذکر شده بود و همچنین کتیبه فتحعلی شاه قاجار مفقود گردد. همچنین کتیبه شاه سلطان حسین صفوی که طی مرمت هایی بر روی دیوار نصب شده بود به زمین افتاده و به شدت تخریب شده و تا مرز نابودی نیز پیش رفته است. این مسجد بعد از آتش سوزی 1389 در سال 1390 مرمتی دوباره شد که تا امروز ادامه دارد.

 

منابع:

ستوده، منوچهر (1366)، از آستارا تا استر آباد: آثار و بناهای تاریخی مازندران شرقی، جلد چهارم، اداره کل انتشارات و تبلیغات، چاپ اول، زمستان

ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد (1330)، تاریخ طبرستان، جلد اول، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران، کلاله خاور.

صالح طبری، صمد (1387)، بابل سبزه دیار، بابل، انتشارات بهارنارنج، چاپ دوم.

زرین کوب، عبدالحسین (1330)، دو قرن سکوت، تهران، انتشارات لیسانسیه های دانشسرای عالی، چاپ اول.

ملکشاهی، غلامرضا (1379)، بابل شهر بهار نارنج، تهران، انتشارات چشمه، چاپ اول.

رابینو، یاسنت لوئی (1389)، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.

زنده دل، حسن (1379)، مازندران، تهران، انتشارات جهانگردان ، چاپ اول.