خیابان ولی‌عصر(عج): میراث معماری و شهرسازی

مهرزاد غنی پور

این کتاب در راستای طرحِ پژوهشیِ خیابان ولی‌عصر تألیف شده است. این طرح به سفارشِ معاونت برنامه‌ریزی و توسعة سازمان زیباسازی شهر تهران و با همکاری دانشگاه تهران انجام شده و انتشار این کتاب در آگاهی افکار عمومی از تاریخ و ارزشهای خیابان ولی‌عصر مؤثر است. چکیدة مطالبِ کتاب را می‌توان این‌طور بیان کرد که:« خیابان ولی‌عصر به‌عنوان بخشی از پیکرة شهر تهران، سه دورة تاریخی را از سر گذرانده است. در دورة قاجار، کوچه باغی باریک و کم‌عرض در میانِ باغهای شهر قاجار بود. در دوران پهلوی به دلیل تغییر حکومت از خاندان قاجار به پهلوی، به عنوان یک راه ارتباطی بین شهر قدیم تهران و ییلاق شمیران احداث شد تا ارتباط دهندة کاخ مرمر تا کاخ سعدآباد باشد. انطباق این راه ارتباطی بر بستر مناسب طبیعی از یک سو و گسترش پهنة شهر تهران طی چند دهة اخیر از سوی دیگر سبب شد تا به تدریج این راه ارتباطی به یک فضای شهری مقبول و مطلوب برای ساکنین شهر تهران ارتقاء یابد. دورة سوم تاریخی به انقلاب اسلامی و تحولات اخیر خیابان مربوط است. در این دوره پس از یک دوره رکود اولیه، خیابان ولی‌عصر به مرحلة جدیدی از حیات شهری پای می‌گذارد و در نهایت بنا به درخواست شورای اسلامی شهر تهران، در سال ۱۳۹۰ از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی به ثبت می‌رسد.

آنچه قبل از هر چیز سبب ارتقاء جایگاه خیابان ولی‌عصر در طول تاریخ شکل‌گیری آن شده است، انتخاب مناسب بستر طبیعی این خیابان در کوهپایة البرز است. شیب طبیعی زمین، وجود سفره‌های آب زیرزمینی و بهره‌مند بودن از چشم‌انداز البرز و قلة توچال، دستاورد این بستر طبیعی در طول خیابان است. امتداد طولانی خیابان که ۱۷ هزار و ۲۰۰ متر از طول شمالی- جنوبی پهنة فعلی شهر را دربردارد، مزیت دیگری برای بستر طبیعی خیابان است. یکپارچگی این امتداد که زمانی بخش شمالی آن از میدان ولی‌عصر تا پل تجریش، جاده‌ای واقع در خارج از شهر بود و گذر زمان سبب تغییر نقش «جاده‌ای» این محور به «خیابان» شده قابل توجه است. امتداد گسترده و طولانی از کوه تا دشت با اختلاف ارتفاعی معادل ۴۹۳ متر، وجه ممیز خیابان ولی‌عصر نسبت به سایر شبکه‌های ارتباطی تهران است. وجه تمایز دیگر این خیابان، کاشت درختان پهن‌برگ چنار در سراسر مسیر خیابان و در دو سوی آن است. بدین‌ترتیب چنارستانی خطی با الهام از چهارباغهای کهن ایران در مسیر یک خیابان طولانی از کوه تا دشت شکل می‌گیرد که آسایش‌بخش ساکنین شهر است.

خیابان ولی‌عصر در طول تاریخ شکل‌گیری خود توانست به تدریج جایگزینی مناسب برای تحقق یک فضای شهری در دوران معاصر شود. ظرفیتهای موجود در کاربری‌های مستقر در اطراف خیابان، مانند سکونت و فعالیت توأمان از فرهنگ و آموزش گرفته تا خدمات اداری و تجاری، در کنار گستردگی خدمات مربوط به اوقات فراغت،کافه‌ها، رستوران‌ها، پاتوقها و مراکز تفریحی سبب تثبیت جایگاه خیابان ولی‌عصر به عنوان یک فضای شهری شده است. از رهگذر این‌گونه فعالیتها امروز خیابان ولی‌عصر، مکان رویدادهای تاریخی است و هویت شهری تهران معطوف به آن است. از این روست که نشانه‌های تاریخی متعددی از طول دوران حیات خیابان برجای مانده است از خانة مشاهیر گرفته تا مکانهای مذهبی  و مراکز اداری، تجاری، آموزشی و فرهنگی. جامعیت و گستردگی این فعالیتها که زمانی قابل توجه برآن گذشته، در قامت تاریخ یک شهر ظهور یافته است. شهری که از سنتهای کهن شهری برخاسته و پا به دوران تجدد مدرن نهاده است. ولی‌‌‌عصر هم تاریخ گذشته است هم آینة امروز.  

ارزشهای خیابان ولی‌عصر به عنوان یک فضای شهری منحصر به فرد که هم ریشه در تاریخ دارد و هم امروزی است، از راه مطالعه و شناخت میسر است. این شناخت می‌تواند به حفاظت از ویژگی‌های منحصر به فردِ خیابان ولی‌عصر مدد رساند و به پایداری این ارزشها قوام بخشد.»

 این کتاب از هشت فصل تشکیل شده است:

فصل ۱- بستر طبیعی: این فصل دربارة مورفولوژی و عوامل مقوّمِ منظرِ طبیعیِ خیابان ولی‌عصر و منابع تأمین آبِ درختانِ این خیابان است.

فصل ۲- بستر تاریخی: این فصل، تاریخچة شکل‌گیری خیابان ولی‌عصر و موضوعاتی را شرح می‌دهد که عبارتند از جایگاه خیابان ولی‌عصر در تحولات شهری تهران دوران معاصر، نگاهی به گذشتة تهران، شمیران، روستاها و اجزای منفصل از تهران تا شمیران مانند ده ونک، محمدیه و باغ فردوس، یوسف آباد، بهجت‌آباد و اراضی جلالیه، توسعة شهری تهران در سال ۱۲۸۴ه.ق(۱۳۲۳ش) ، باغ‌ها، مزارع، سبزی‌کاری و اراضی بایر، بخشهای مسکونی و محلات جدید شهر، قانون بلدیه به عنوان دستاورد انقلاب مشروطه در قوام مدیریت شهری، توسعة شهری و اقدامات بلدیه پس از سال ۱۳۰۰ش، ارگ جدید سلطنتی/ کاخ مرمر، گزینش سعدآباد به عنوان ییلاقِ حاکمانِ جدید، از کاخ تا کاخ، جادة پهلوی، خیابان پهلوی، میدان راه‌آهن، میدان تجریش، آبادیهای اطراف جادة جدید شمیران، در فاصلة تهران تا شمیران.

فصل ۳- خیابان ولی‌عصر، نماد تهران در دوران مدرن: از اقدامات بلدیه تا طرح جامع تهران و جایگاه خیابان ولی‌عصر، اداره‌های دولتی و مراکز آموزشی در امتداد محور این خیابان، کانون‌ها و مراکز فرهنگی خیابان ولی‌عصر در محدودة شهر قدیم تا دهة ۴۰، سکونت به عنوان وجه غالب کارکردِ خیابان ولی‌عصر تا دهة ۴۰، عرصه‌های تازه‌ساز شهری و پاتوق‌های خاطره ساز از تجریش تا تهران در دهة ۵۰، از موارد بیان شده در این فصل هستند.

فصل ۴- انقلاب اسلامی، خاطرات جمعی، تداوم حیات مدنی: وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ نمی‌توانست بر جریان زندگی در خیابان ولی‌عصر بدون تأثیر باشد. جابه‌جایی جمعیت و تغییر رفتارهای اجتماعی سبب شد تا بخشی از فعالیتهای جاری در خیابان متوقف شود و فعالیتهای جدیدی پس از یک دوره رکود جایگزین آن گردد. ظرفیت‌های خیابان ولی‌عصر به عنوان یک فضای شهری باهویت، سبب شد تا موضوعات فرهنگی و آموزشی به عنوان عمده‌ترین فعالیتهای جاری در خیابان تقویت شوند، سکونت اقشار فرادست، محدود شود. فضاهای عمومی گسترش یابند و در کنار آن فعالیتهای عمومی در کنارة خیابان گسترش یابد. توسعة مراکز خدماتی و تجاری، حال و هوای جدیدی در خیابان به همراه داشت و ساخت و سازهای جدیدی را ایجاب کرد. توسعة مرکز حکومتی در تقاطع خیابان ولی‌عصر و خیابان امام خمینی، شکل‌گیری ارگ جدید حکومتی را به دنبال داشت. توسعة مراکز آموزشی- فرهنگی و هنری در تقاطع خیابان انقلاب، توسعة مراکز دولتی و اداری در حدفاصل انقلاب تا فاطمی، توسعة مراکز خدماتی در حدفاصل فاطمی تا میدان ونک، توسعة مراکز اداری- بهداشتی و بیمارستانی در حدفاصل ونک تا محمودیه، روایت جدیدی از توجه به خیابان ولی‌عصر را به عنوان بخشی از استخوان‌بندی شهر تهران به دنبال داشت و محورِ ولی‌عصر پس از انقلاب اسلامی به دوران جدیدی از حیات شهری پای گذاشت.  

فصل ۵- خیابان ولی‌عصر، یک اثر تاریخی- فرهنگی: نشانه‌های تاریخی واقع در امتدادِ محورِ خیابان ولی‌عصر، این خیابان را به صورت موزة تاریخ معماری شهر تهران درآورده است. از خانه‌ها و عمارت‌های قاجاری تا آخرین آثار مربوط به سبک پست‌مدرن را در این خیابان می‌توان دید. خیابان ولی‌عصر با خیابانهایی چون خیابان امام خمینی، جمهوری، انقلاب و بلوار کشاورز در تلاقی قرار دارد و تقاطع هر یک از این خیابانها با خیابان ولی‌عصر در زمانی خاص، محل وقوع رویدادهای سیاسی و حرکتهای اجتماعی بوده‌اند. علاوه بر‌این گونه رویدادها، حضور و زندگی برخی از مشاهیر و وجود مؤسسات و مجموعه‌ها و اماکن مهم در امتداد خیابان را می‌توان از جمله ارزشهای فرهنگی خیابان ولی‌عصر به حساب آورد که دربردارندة خاطراتی تاریخی در بطن زندگی شهروندان است. در این فصل به ارزشهای فرهنگی، اجتماعی، هنری، مذهبی، خدماتی و تفریحی خیابان ولی‌عصر نیز اشاره شده است و با مقایسة خیابان ولی‌عصر با نمونه‌‌ خیابانهای تقریباً مشابه‌اش در ایران و جهان، ویژگی‌های منحصر به فردِ این خیابان برجسته‌تر شده است.

فصل ۶- فرسایش تدریجی: در یک فضای زنده و فعال شهری، فرسایش جزء ذات اثر و امری ناگزیر است. اما اگر این فرسایش مترتب بر اثر باشد، نمی‌توان بدون مراقبت و توجه از کنار آن گذشت. در راستای آسیب‌شناسی خیابان ولی‌عصر، پنج نوع آسیب قابل بررسی است: آسیبهای منظری و زیست‌محیطی، کالبدی، عملکردی، هویتی و عاطفی و آسیبهای مدیریتی.

بارگزاری بیش از حد ظرفیت شهر، تخریب باغها، درختان، تغییر مسیر قنوات و جاری شدن فاضلاب در شهرها را به همراه داشته است. گسترش عملکردهای خدماتی، تجاری و اداری نیز فضای شهری ولی‌عصر را در موقعیت متفاوتی قرار داده است. نقش ارتباطی شاخص خیابان ولی‌عصر نیز جدال دائمی را بین مُرَوِجان نقش معبری و حافظان نقش مقصدی خیابان به همراه داشته است. از سوی دیگر، راه‌اندازی خط بی‌آرتی در خیابان ولی‌عصر، طی سالیان اخیر نشانه‌ای از پیروزی طرفداران نقش معبری برای خیابان است. با این حال و با وجود این گونه تعاملات باز هم می‌توان با ‌‌شناخت آسیبها و عوامل آسیب‌رسان، ارزشهای خیابان ولی‌عصر را پایدار کرد و فضای شهری در عین توسعه، هویت و ارزشهای تاریخی، فرهنگی و طبیعی خود را حفظ کند.

فصل ۷- خلاصة سوابق و اقدامات حفاظتی در خیابان ولی‌عصر: اندیشة لزوم حفاظت از ارزشهای خیابان ولی‌عصر از خطراتی که متوجه درختان خیابان ولی‌عصر شده بود، آغاز شد و موجی از حمایت را در پی داشت. شهرداری تهران و سازمانها و مؤسسات وابسته به آن با توجه به خواست افکار عمومی به اقداماتی برای نگهداری از درختان و اهمیت سامان‌دهی برای آرامش و آسایش عابر پیاده از طریق سامان‌دهی پیاده‌روهای طرفینِ خیابان اقدام کردند. ثبتِ خیابان ولی‌عصر در فهرست آثار ملی، نخستین چتر حمایت قانونی از ارزشهای خیابان ولی‌عصر را فراهم کرد و مقدمة طرحهای بعدی گردید. از این پس، جامعة متخصصان شهری و افکار عمومی شهروندان تهرانی، نقش مؤثری در فرایند حفاظت از خیابان ولی‌عصر برعهده خواهند داشت.

مختاری طالقانی، اسکندر، طالبیان، محمد حسن، محیط طباطبایی، سید احمد، حناچی، پیروز، خیابان ولی‌عصر(عج): میراث معماری و شهرسازی تهران، تهران: هنر معماری قرن، ۱۳۹۳.