کاربردهای مناسکی ماسک ها، بدن، و ابزارها و اشیاء

جک دیوید الر ترجمه ی جبار رحمانی

ماسک‌ها: بسیاری از اجتماعات ماسک‌هایی را طی مناسک شفابخشی یا اجرای مجدد اساطیر ساخته و به کار می‌برند. مردم یوپیک آزادی خلاقانه زیادی در سبک‌های تولید ماسک، از سبک‌های واقع‌گرایانه یا سبک‌های کاملاً سورئال، دارند. معمولاً آنها از چوب ساخته می‌شود، برخی تا حدود ١٣٠ سانتی‌متر بوده و به طور خاصی با رنگ‌های سفید، سیاه، قرمز و سبز آبی رنگ‌آمیزی می‌شوند. در این جوامع اغلب اوقات این ماسک‌ها بوسیله پر، تیغ، کرک، مو، خز،گیاهان و سایر عناصر تزئین داده می‌شدند و باور بر این بود که طلسم‌ها و سحرهایی بواسطه آنها ایجاد می‌شد، یا طلسم‌های دیگران را خنثی می‌کرد. آنها بیشتر بازنمای انسان، حیوان، و یا سایر اشکال غیرواقعی‌تر و یا اشکال کمابیش مضحکی بودند. از لحاظ کاربردی ماسک‌هایی که دارای قدرت معنوی بیشتر و اشکال عجیب‌تری بودند، توسط متخصصان (امور مذهبی) در فعالیت‌های آیینی (به استثنای آیین‌های شفابخش) ساخته و به کار گرفته می‌شد. ماسک‌ها تا حدودی با فعالیت‌هایی همراه بودند که حیوانات و ارواح آنها را نیز در خود داخیل می‌کردند. در این میان جشن بادبادک‌ها موضوع خاصی بود که در آن بادبادک‌هایی از حیوانات دریائی مورد احترام قرار می‌گرفتند مردم باور داشتند این بادبادک‌ها محمل روح آن حیوانات‌اند. در جشن پیغام‌آور (که آن انسانها رفتارهای حیوانات و صحنه‌های شکار را به تصویر می‌کشیدند) و مناسک روزه دعوت‌ از شکار( که در آن افرادی رقص کنان حیوانات را «دعوت» می‌کردند تا در شکار سال بعد خودشان را تقدیم افراد قبیله کنند) هر کدام از این ماسک‌هایی که وجود داشتند، به عنوان یک شیء «هنری» یا حتی یک شی صرفاً منوط به قدرت نبودند، بلکه «به عنوان بخشی از یک مجموعه منسجم از داستان‌ها، ترانه‌ها و رقص‌ها‌ در فعالیت مذهبی و عرفی» محسوب می‌شدند (رأی 6: 1967).

ماسک‌ها به طور قابل توجهی در زمینه‌های مذهبی و عرفی در میان تمام فرهنگها رایج هستند. آنها کنشگران انسانی را قادر می‌سازند اشکالی را به تصویر بکشند، خود را به جای موجود دیگری قرار دهند و حتی به موجوداتی از جمله موجودات معنوی تبدیل شوند، که همه اینها در مناسک بازنمایی داده می‌شود. مردم هوپی ماسک‌های ارواح کاچینی kachini را در طی جشن‌هایشان می‌پوشند. مردم بالی نیز به طور گسترده‌ای ماسک‌ها را در سنت‌های قصه‌گویی‌شان به کار می‌برند و بدینوسیله شخصیت‌های ماورائی و تاریخی که در میان آنها بارونگ‌های (Barong) خوب و رانگداهای (Rangda) بد وجود دارند را به تصویر می‌کشند. ماسک‌های آفریقایی که عموماً شهرت دارند، توسط اعضای جوامع سرتاسر این قاره مورد استفاده قرار می‌گیرند.

شاید زمینه‌های معروف‌تر برای استفاده از ماسک‌ها، کاربرد آنها در فعالیت‌های «دراماتیک» مانند تئاتر یونان باستان یا تئاتر ژاپنی است. در پشت ماسک‌ها، بازیگران تشویق نمی‌شدند یا در واقع قادر نبودند که امور فردی شان را ابراز دارند، بلکه بیشتر اشکال به شدت ساختارمند و سبک یافته‌ای از شخصیت‌های موجود (در نمایش) را ارائه می‌دادند. در حقیقت تمام آنچه که یک ماسک به معنای واقعی دارد، پنهان کردن فردیت بازیگر یا جابجا کردن کامل آن با شخصیت کسی است که او به جای آن بازی می‌کند.

بدن انسان

یکی از شیوه‌های متعددی که یک جامعه، ایده‌ها و ارزشهای خودش و همچنین هویتش به مثابه یک جامعه را تجسم می‌بخشد، تزئین و دستکاری بدن انسانی است. این موضوع می‌تواند شامل قواعد پوشش و رفتار و همچنین شیوه‌های آرایش باشد. در برخی از اجتماعات مسلمان یا خرده فرهنگهای اسلامی از مردان انتظار می‌رود ریش داشته باشند و البته از زنان نیز انتظار می‌رود نوعی از حجاب را داشته باشند که سرتاسر بدن آنها را بپوشاند. مردان یهودی سنت‌گرا را هنوز هم می‌‌توان با موهای بافته شده و آویزان از کناره‌های گوشهایشان دید، یا یهودیان بسیاری که همچنان کلاه مخصوص خود (چیزی شبیه عرقچین) را استفاده می‌کنند؛ یا در برخی موقعیت‌ها مناسکی، از جمله موقع نیایش، یهودیان شال نماز را پوشیده و فیلاکتری phylactery (جعبه کوچکی از چرم که بر روی بازو یا پیشانی بسته می‌شود و آیاتی از کتاب مقدس بر آن نوشته شده است و متفاوت از تعویذ در اسلام است) را بسته و به نیایش می پردازند.

سایر فرهنگ‌ها به خصوص برای موقعیت‌های آیینی اشکال دیگری از پوشش و نحوه حضور جسمانی را تنظیم کرده‌اند. در مذهب سیک، حداقل در اشکال ارتدوکس آنها یا همان شکل خالص khalsa بوسیله پنج وجه ممیزه خاص از سایرین تمایز پیدا می‌کنند: موهای اصلاح نشده (کش kesh)، شمشیر یا خنجر فولادین (کاندا Khanda)، پوشیدن شلورا کوتاه(کتچا katcha)، شانه (کانگا kanga) و دستبند مخصوص (کارا kara) اغلب اوقات پوشش نیز دلالت خاصی دارد. زنان مسلمان منطقه دولینا Dolina یک نوع شلوار گشاد با روسری مخصوصی می‌پوشند تا هویت خودشان را در برابر زنان کاتولیک در روستایشان نشان دهند و مردان نیز برای اینکار کلاه پشمی به رنگ آبی تیره را می‌پوشند. برخی رنگ‌ها ممکن است معنای مذهبی خاصی داشته باشند، از جمله رنگ سبز در اسلام. همچنین متخصصان مذهبی و مردمی که در فعالیت‌های مذهبی مشارکت می‌کنند، تمایل دارند که به شیوه‌ای که به طور خاص و نوعی«رسمی‌تر» باشد، لباس بپوشند و رفتار کنند.

از کشاورزان آمیش گرفته تا مرتاضان هندی، مردم اعتقادات مذهبی و موقعیت معنوی‌شان را از طریق شیوه‌های آراستن و آماده کردن بدنشان (برای امور مذهبی) نشان می‌دهند. مردان بومیان استرالیا سینه‌های خودشان را قربانی اینکار کرده و دندان جلویی‌شان را بیرون می‌کشند و پره‌های بین‌شان را سوراخ می‌کنند. شبانان نوئر در آفریقای غربی شکافها و زخم‌هایی را در پیشانی خودشان ایجاد می‌کنند. در نواحی‌ای از حاشیه آفریقا تا خاورمیانه ختنه زنان به صورت‌های مختلف انجام می‌گیرد. زنان هندو خال مخصوص را در میانه دو چشم خود می‌زنند که بیانگر موقعیت تأهل و ازدواج آنهاست. و در عین حال اغلب آمریکائی‌ها، برای اینکار حلقه طلایی‌ای را به دست چپ می‌کنند. بسیاری از فرهنگ‌ها مانند ایبان‌های برونئی بر روی بدن خودشان به میزان زیادی خال کوبی می‌کنند.

ابزار و اشیای مناسکی

علاوه بر اشیای فتیش، اگرنه همه مذاهب بلکه بیشتر آنها مجموعه‌ای از اشیاء را به معتقدان معرفی می‌کنند که برای گردش بازار مذهب نیز لازم‌اند. این مجموعه‌ها می‌تواند شامل اموری از قبیل شمع، محرابها، بشقابها، جام‌ها، تسبیح، عصاهای مخصوص، زنگ‌ها، ناقوس‌ها و تنوع نامحدودی از اشیای دیگری باشد. برخی به طور طبیعی قابل حصول هستند ـ گیاهان، سنگها، بخشهایی از بدن حیوانات یا کل بدن آنها ـ و  برخی نیز توسط انسان ساخته می‌شوند. مردم کورر در منطقه‌هایی از آفریقای جنوبی جنین‌های لاما (شتربی کوهان امریکایی) را برای مناسک خود استفاده کنند. این موضوع نیز برای همه اشیای مناسکی غیر معمول نیست که سوزانده شوند، و سوزاندن راهی برای «ارسال» آنها به جهان ماورائی است.