گوشه‎‎ای از دلالت‎های اجتماعی و فرهنگی آیین اسب چوبی سبزوار

موسی‌الرضا غربی

گوشه‎‎ای از دلالت‎های اجتماعی و فرهنگی آیین اسب چوبی سبزوار

آیین نمایشی اسب چوبی، نمایشی مردمی است که در برخی نقاط ایران ازجمله سبزوار، گیلان، سمنان، هرمزگان و سیستان برگزار می‌شود (بی‎نا،1384، مقصودی و غربی،1392: 164). باوجود ساختار و شاکله متفاوت و حتی باورهای مختلف همه‌جا یک گهواره و سر اسب با دو نوازنده سرنا و دهل آن را اجرا می‌کنند. استفاده از سه نغمه مشخص یک‌چوبه، دو چوبه و سه چوبه وجه مشترک آن در همه نقاط ایران است (بی‎نا،1384).

نمایش سنتی اسب چوبی سبزوار نزد مردم از گذشته تا امروز عمدتاً در جشن‌های شادی مانند عروسی‌ها و ختنه‌سوران‌ها اجرا می‌شود. بیشتر تمرکز اجرایی این آیین در نواحی جنوب و جنوب غربی سبزوار یعنی منطقه موردبحث در این مقاله است. در نواحی شمالی سبزوار، در منطقه جوین، این نمایش را مردم اجرا نمی‎کننداما از اجرای این نمایش گاها استقبال شده است (سلیمانی،1388؛ مقصودی و غربی،1392: 164). آیین نمایشی اسب چوبی سبزوار به‌عنوان اولین اثر معنوی استان خراسان رضوی در فهرست آثار معنوی کشور به شماره هفتادونه ثبت‌شده است (سیلمانی،1388؛ قدیریان و سلیمانی،1390). امروز این آیین به‌عنوان یکی از نمادهای فرهنگی سبزوار شناخته می‌شود و همچنین در موزه مردم‌شناسی سبزوار غرفه‌ای به این آیین اختصاص‌یافته است. برای برپا کردن این آیین و شکل دادن به ادوات مادی این آیین مانند سایر آیین‌های موردبحث در این مقاله از ساده‌ترین و روزمره‌ترین وسایل زندگی مردم منطقه استفاده می‌شود. چنانکه می‌توان اظهار داشت مهم‌ترین جزء تشکیل‌دهنده اسب چوبی، غربال است. غربال یکی از وسایل لازم برای کشاورزی و دامداری، چه در حوزه فعالیت زنان و چه در حوزه فعالیت مردان است. از غربال به‌منظور الک کردن گندم و جدا کردن سبوس‌های اضافی و یا الک کردن سایر دانه استفاده می‌شود. برای شکل دادن به اسکلت اسب چوبی از دو عدد غربال استفاده می‌شود. یکی از غربال‌ها برای ساختن و نشان دادن سینه اسب و دیگری برای ساختن کپل اسب به کار می‌رود. بدین منظور دو غربال را با دو قطعه دسته بیل که معمولاً از جنس درخت سپیدار و یا بید اند را به کمک پارچه و نخ و سوزن در دو سر دو دسته بیل متصل می‌کنند جهت شکل دادن به گردن و سر اسب یک قطعه چوب یک متری را به غربال جلو به کمک نخ محکم می‌بندند و سر اسب را با انتهای چوب خیش کشاورزی و یا در بسیاری از موارد از ساقه خشک‌شده گیاه خودرو کمای به علت سبکی و درست کنند (غربی،1391: 155). دو قطعه چوب کوچک در دو طرف این چوب خشک، به‌جای گوش‌های اسب قرار می‌دهند.

 پس از آماده‌سازی اسکلت اسب چوبی نوبت به تزیین اسب و قرار گرفتن فرد اسب گردان درون اسب است. فرد اسب گردان، آن‌گونه درون این اسکلت قرار می‌گیرد که گویی سوار بر آن است. او با یکدست افسار اسب را در اختیار می‌گیرد و با دست دیگر شمشیری به دست دارد. برای تزیین و آرا کردن اسب و اسب‌سوار از پارچه استفاده می‌شود. در این راستا مانند آیین نخل، اسکلت اسب چوبی با پارچه‌های فاقد ارزش پوشانده می‌شود و پارچه‌های فاخر و الوان و به‌ویژه قرمزرنگ روی این پوشش آستری نصب می‌شود. فرد اسب گردان نیز لباس‌های سنتی زنان منطقه که آن را در موقعیت‌های آیینی مانند عروسی‌ها و عیدگاه می‌پوشند، به تن می‌کنند. این زن بودگی و شباهت اسب‌گردان به زن یکی از نکات سؤال‌برانگیز و جالب‌توجه در این آیین نمایشی است که توجه و بحث از  آن از حیطه اهداف این مقاله خارج است (رجوع کنید به مقصودی و غربی،1392). این آیین باوجودآنکه از ساده‌ترین ادوات زندگی روزمره شکل می‌یابد، به‌ویژه درگذشته و فرهنگ سنتی منطقه به علت برخی هزینه‌های تدارکاتی بالا عمدتاً در جشن‌ها و عروسی‌های افراد خاصی و در اکثر موارد در جشن‌های شادی ثروتمندان و توانگران جامعه اجرا می‌شده است. درصورتی‌که افراد ضعیف‌تر اقدام به اجرای این آیین در مراسمات جشن و شادی خود می‌کرده‌اند، معمولاً از سوی اجتماع مورد سرزنش واقع می‌شده، در مذمت آنان ضرب‌المثل "شکم خالی و آتش‌بازی"به کار می‌رفته است. این مسئله خود نشان از یکی از کارکردهای اجتماعی این آیین دارد. به نظر می‌رسد، استفاده از این آیین نمایشی در جشن‌های شادمانه نشان‌دهنده هرچه باشکوه‌تر برگزار شدن مراسم و نشان از قدرت و حیثیت اجتماعی و نمایش اجتماعی خانواده‌ها بوده است. بنابراین به نظر میرسد یکی از بن‌مایه‌های اجتماعی این آیین ارائه و بازنمایی قدرت اجتماعی خانواده‌ها و دودمان‌ها در جامعهاست . به نظر می‌رسد نمایش قدرت اجتماعی یکی از ارزش‌های مهم فرهنگی در جامعه موردمطالعه باشد که در عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی به‌ویژه عرصه‌های آیینی و نمادین، نمود می‌یابد. در این موارد از تزیین و عناصر زیبایی بخش و در اصطلاح اَرا کردن جهت برجسته کردن مسئله استفاده می‌کنند.

 

 

منابع

1. بی‌نا (1384) گزارش کارگاه نقد نمایش سنتی اسب، سخنران جهانگیر نصری اشرفی و هوشنگ جاوید، تهران: فرهنگستان هنر

2. سلیمانی، محمود رضا (1388) گزارش ثبتی آیین اسب چوبی سبزوار، سبزوار: اداره میراث فرهنگی سبزوار

3. غربی، موسی‌الرضا (1391) جایگاه فرهنگی گیاه کمای در منطقه ششتمد سبزوار: روایتی مردمنگارانه از یک گیاه، پایان‌نامه کارشناسی مردم‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

4. قدیریان، اندیشه و محمود رضا سلیمانی (1390) نمایش آیینیِ اسب چوبی، نماد پایداری و وحدت مردم خراسان، پژوهشنامه فرهنگ خراسان بزرگ، سال دوم، شماره 3،70-80

5. مقصودی، منیژه و موسی‌الرضا غربی (1392) مراسم آیینی اسب چوبی، در کتاب مجموعه مقالات انسان‌شناسی هنر، به کوشش بهار مختاریان و محمدرضا رهبری، اصفهان: حوزه هنری اصفهان