موزه های جنگ و گفتمان هویت جمعی

بنیامین انصاری نسب

در اکثر نقاط دنیا سعی می‌شود با اختصاص موزه‌هایی، هم یاد جان‌باختگان جنگی برای همیشه حفظ شود و هم‌ کاری می کنند تا مردم امروز درک صحیحی از جنگ و اثرات آن بر کشور داشته باشند.در این یادداشت می خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که موزه های جنگ چگونه می توانند گفتمان هویت جمعی بین اقوام و ملتهای مختلف دنیا ایجاد نمایند؟ این نوع موزه‌ها در بسیاری از کشورها به نام موزه‌های جنگی شناخته می‌شوند و معروف‌ترین‌شان مربوط به کشورهایی می‌شود که نامشان در تاریخ جنگ برجسته است و خود قسمت بزرگی از این تاریخ هستند موزه جنگ آمریکا که در سال 1923 تأسیس شد، مجموعه‌ای است از آثار شخصی، سلاح‌ها، وسایل نقلیه، لباس و پوستر سربازان و یا موزه کره‌شمالی که در بخشی از «پیونگ یانگ»،به عنوان نمادی از جنگ این کشور با آمریکا است و یا موزه دفاع مقدس در تهران که هشت سال مقاومت مردم ایران در برابر عراق کاملا مجهز به‌چشم می‌خورد. نمونه‌های معروفی از موزه‌های مخصوص جنگ هستند. اما در این میان، شاید موزه جنگ امپریال در انگلیس، موزه یادمان دیوار برلین و موزه جنگ روسیه در نوع خود شاخص‌تر باشند.در اینجا به تعدادی از این موزه های جنگ اشاره ای می کنیم:

  موزه جنگی در پارک پیروزی

روسیه از آن دست کشورهایی است که در اکثر مواقع یکپای جنگ‌های بزرگ و جهانی بوده است؛ از این رو، موزه جنگی پایتخت این کشور باید یکی از مجهزترین و پربیننده‌ترین‌ها در دنیا باشد. موزه جنگ مسکو یکی از زیباترین موزه‌های این شهر است که در سال 1993 در پارک بزرگی به‌نام پابدو (پیروزی) ساخته شده است. این موزه از دو بخش تشکیل شده است. بخشی از آن، در داخل ساختمان زیبایی که به شکل نیم‌دایره ساخته شده، قرار دارد و بخش دیگر در داخل فضای آزاد است.بخشی از تسلیحات نظامی به همراه تصاویری از صحنه‌های جنگ و اسامی سرداران و مبارزان در داخل ساختمان و ادوات نظامی بزرگ مانند تانک‌ها و توپ‌ها و هواپیماهای جنگی در فضای آزاد مستقر شده است.هر بازدیدکننده بعد از ورود به موزه مسکو، تالاری به‌نام افتخار را می‌بیند که در آن، روی سنگ‌های مرمر اسامی رزمندگان جنگ که لقب قهرمان اتحاد شوروی را به‌دست آورده‌اند، حک شده است. در این تالار مجسمه «سرباز پیروز» قرار دارد.دور تالار افتخار نمایشگاه نظامی- تاریخی برپاشده است. این نمایشگاه که جو و رویدادهای آن زمان را منعکس می‎کند، امکان می‎دهد تا همه جزئیات آن رویدادها به‌خوبی مجسم شود. اشیای نمایشی موزه از آستانه جنگ و آمادگی برای جنگ، حمله آلمان نازی به اتحاد شوروی، جریان عملیات جنگی، جنبش چریکی، پشت جبهه شوروی، آزادسازی کشورهای اروپا، همکاری اتحاد شوروی با متحدان در ائتلاف ضدهیتلری در مقابله با بلوک فاشیستی و محاکمه مجرمین جنگی آلمانی و ژاپنی حکایت می‎کنند.یک طبقه پایین‎تر، در تالار خاطره و ماتم، «کتاب‌های یادبود» قرار دارند که در آنجا اسامی رزمندگانی که در جنگ کبیر میهنی جان خود را از دست داده‌اند، قید شده است. یکی از جالب ترین قسمت های موزه، سالن اشک مادر است که در بالای مجسمه ی مادر، اثر هنری شیشه ای متشکل از 27000000 قطعه کریستال به یادبود 27000000 شهید شوروی در جنگ جهانی دوم نصب گردیده است.

هر گوشه ی این موزه با طراحی بسیار ماهرانه، تمام صحنه های جنگ را با استفاده از هنرهای تجسمی به گونه ای مجسم می نماید که گویا انسان در صحنه ی نبرد حضور داشته و جلوه های شکست و پیروزی را از نزدیک احساس نموده است. در این طبقه، سیستم خودکاری وجود دارد که به بازدید‌کنندگان اجازه می‎دهد، اطلاعاتی در مورد افرادی که در نبردها و بیمارستان‌های نظامی جان خود را از دست داده‌اند یا در سال‌های جنگ جهانی دوم به اسارت گرفته شده‌اند، کسب کنند.سالن‌های سینما بخش دیگری از این موزه است که در آنجا فیلم‌های مستند مربوط به سال‌های جنگ که از عملیات جنگی در جبهه‎ها و زندگی مردم پشت جبهه حکایت می‎کند، نمایش داده می‎شود. در همین طبقه ساختمان موزه، سالن‌های نمایشگاه و مراکز خدمات برای بازدید‌کنندگان قرار دارد.

 موزه برلین

دیوار برلین اصلی‌ترین نماد جنگ سرد بود که به پرده آهنین مشهور شد و به مدت 28 سال شهر برلین را به 2 منطقه شرقی و غربی تقسیم کرد. طی این دوره، نزدیک به 5هزار نفر تلاش کردند، از این دیوار عبور کنند و بین 100 تا 200نفرشان کشته شدند. البته فرارهای موفقی هم در این برهه از زمان روی داد. مردم محصور پشت دیوار شرقی برلین از روش‌های مختلفی مانند پریدن از پنجره آپارتمان‌های کنار مرز یا عبور از تونلی عریض زیر دیوار برلین، برای فرار به نیمه دیگر کشور آلمان تلاش می‌کردند.در برلین امروز که دیگر دوپاره نیست، یادواره‌هایی برای قربانیان حکومت کمونیستی شوروی در محل‌های تاریخی این شهر برپا کرده‌اند. در سال 1998 از این بنا پرده‌برداری شد و روی آن نوشته شده بود: «در یاد تجزیه شهر از 13 آگوست 1961 تا 9 نوامبر 1989 و یادواره‌ای از قربانیان حکومت ستمگر کمونیست».در غرب این خیابان، مرکز تازه‌تأسیس بازدیدکنندگان و مرکز اسناد وجود دارد. مرکز بازدیدکنندگان که در سال 2009 شروع به کار کرد اطلاعاتی در مورد دیوار برلین به بازدیدکنندگان می‌دهد و مرکز اسناد هم شامل اطلاعات تاریخی، نمایشگاه دائم به دو زبان آلمانی و انگلیسی، آرشیو دیجیتال به همراه مدارک اصلی، برجی که می‌توان استحکامات مرزی سابق را دید و ایستگاه‌های رادیویی با برنامه‌های تاریخی از شرق و غرب، می‌شود.یکی از مکان‌های معروف این خیابان، موزه «ایست بازرسی چارلی» است. این ایست بازرسی در زمان تجزیه برلین، بهترین سیستم امنیتی مرزی در جهان را دارا بوده و اکنون به‌عنوان یادبودی از دوران سیاه برلین به موزه تبدیل شده است.

موزه جنگ لندن

موزه سلطنتی جنگ در لندن در پوشش دادن درگیری‌ها از جنگ جهانی اول تا به امروز، تا حدودی منحصربه‌فرد عمل کرده است. این موزه 6 شعبه دارد. 5 شعبه برای بازدید عموم باز است و در سال 1917 تأسیس شده است.شعبه‌های این مجموعه شامل موزه جنگ امپریال لندن، موزه داکسفورد (Duxford)، موزه کشتی بلفاست، اتاق‌های جنگ چرچیل، موزه جنگ امپریال شمالی و کلکسیون‌های موزه جنگ امپریال می‌شود.تقریبا تمام این شعبه‌ها، مجموعه‌هایی از اشیای بازمانده از دوران جنگ، گالری‌ها، قسمت‌هایی مخصوص کودکان و بحث‌های آموزشی دارند و البته یکسری امکانات مخصوص هم دارند.موزه جنگ امپریال لندن، چند نمایشگاه مخصوص دارد که در زمان‌های مشخص و با محورهای مرتبط برگزار می‌شود. در این میان، می‌توان به گالری زنان هنرمند جنگ (گالری‌ای متمرکز بر آثار هنری زنان از جنگ جهانی اول تا درگیری‌های کوزوو)، روزی روزگاری جنگ(روایت داستان جنگ کلاسیک برای کودکان) و نشست‌هایی بین نسل جدید و سربازان بازمانده از جنگ جهانی دوم و درگیری‌های اخیر، اشاره کرد.البته این شعبه، نمایشگاه‌های دائمی هم دارد که بارزترین آنها، نمایشگاه جنگ جهانی اول است که در آن، سنگرهای خط اول مقدم در سال 1916 بازآفرینی شده‌اند تا حال و هوای آن زمان برای هر کسی که در آن قدم می‌زند، تداعی شود. وسایل نظامی، اشعار و آثار هنری به‌جامانده از جنگ جهانی اول در این نمایشگاه به چشم می‌خورد.متفاوت‌ترین ویژگی شعبه داکسفورد این است که هر روز به مدت 2ساعت این امکان را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند که اقلام جنگی این موزه را در دست بگیرند و گذشته را حس کنند. همچنین در این شعبه، محلی دیده می‌شود که در آن، اتاق عملیات 1940 شبیه‌سازی شده است. این عملیات مربوط به هدایت جنگنده‌های داکسفورد در مقابل حمله هوایی آلمان به بریتانیا در خلال جنگ جهانی دوم می‌شود. گفته می‌شود، این شبیه‌سازی بر اساس اسناد، فیلم، عکس و خاطرات شخصی پرسنل آن بوده است.

موزه دفاع مقدس

وزه دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مـقاومت به عـنوان محلی برای ارائه بخش اندکی از حماسه ملت غیور ایران در دوران انقلاب و دفاع مقدس در کنار مجموعه های بزرگ فرهنگی شهر نظیر باغ کتاب تهران، کتاب خانه ملی ، فرهنگستان های جمهوری اسلامی ، باغ هنر، تهران سرای قرآن و مصلای بزرگ تهران به عنوان قطب فرهنگی شهر تهران قرار گرفته است ،ارائه ی محتوا، روح حماسی و معارف دفاع مقدس در قالب فناوری های نوین اعم از نمایشی ، تعاملی و تلفیقی ،امکان روزآمدی و پویایی در تولید سناریوهای مختلف بر اساس مفاهیم گرانقدر دفاع مقدس با استفاده از صدها نمایشگر،مجهز به کیوسک های اطلاعاتی با امکان صفحات نمایش لمسی برای دریافت اطلاعات تدقیق شده مربوط به تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس، مستند به گفتار فرماندهان هشت سال دفاع مقدس و همچنین اسناد معتبر ملی و بین المللی،فضای  مفرح و مشجر 18 هکتاری با امکانات ویژه برای پذیرایی و گذران اوقات فراغت،نمایشگاه های متعدد آثار هنری و فرهنگی مرتبط با دفاع مقدس،بهره گیری از سامانه های هوشمند نظارتی (  BMS، CCTV )،بهره گیری از یک پایگاه داده (دیتاسنتر) مجهز و پرظرفیت برای ذخیره و نگاهداشت اطلاعات و اسناد دفاع مقدس اعم از عکس، فیلم ، مالتی مدیا، مدارک و اسناد، نقشه و ....ساخت مسجد جامع خرمشهر در ابعاد واقعی به عنوان نماد مقاومت مردم شریف ایران اسلامی، سامان دهی ویژه برای گذر جانبازان و معلولان حرکتی در کلیه فضاهای روباز و بسته. استفاده از آثار هنری هنرمندان ایرانی با بازسازی بخشی از رویکردهای مختلف دفاع مقدس شامل : بخشی از یک محله در شهر خرمشهر، بخشی از پالایشگاه آبادان با استفاده از قطعات اصلی،سنگرهای رزمندگان در اقلیم های سردسیر و گرمسیر جبهه ها و بازسازی حضور رزمندگان اسلام در این سنگرها،وجود کتاب خانه تخصصی دفاع مقدس با بیش از یازده هزار عنوان کتاب و تجهیز آن به عنوان کتاب خانه الکترونیکی دفاع مقدس،امکان نگهداری یادبودی از 240 هزار شهید بزرگوار دفاع مقدس و نمایش دائمی آن ها در تالار پروانه ها،بزرگداشت و نمایش ابعاد زندگی و حماسه های فرماندهان شهید و شاهد دفاع مقدس در تالار پروانه ها ایجاد مکانی برای نشست های دائمی پیشکسوتان دفاع مقدس،نمایشی از حماسه دفاع مقدس از آغازین روزهای شکل گیری انقلاب شکوهمند اسلامی ، تهاجم ، دفاع همه جانبه ، عملیات افتخار آفرین رزمندگان اسلام ، بزرگداشت نام و یاد شهداء ، جانبازان ، آزادگان ، مفقودالجسدها  و نیروهای نظامی و غیرنظامی درگیر در جنگ و ارائه دستاوردهای این حماسه،شبکه دسترسی مناسب از طریق مترو در نزدیکترین نقطه به شمال و جنوب موزه، حضور راویـان ویژه که خود فرمانده و یا رزمنده دوران دفـاع مقـدس بوده و به روایت صحنه ها و تـاریخ دفـاع مقـدس می پردازند،نمایش ادوات زرهی اغتنامی از ارتش بعث با ارائه بعضی کارکردهای آن در محوطه ی موزه،نمایش هواپیماهای شکاری ، سبک و فوق سبک نمایش موشک های زمین به زمین به کارگیری شده در جنگ شهرها،نمایش هواپیماهای بدون سرنشین (RPV ) به کارگیری شده در دفاع مقدس،بهره گیری از آخرین امکانات فناوری اطلاعات درزمینه مدیریت ارتباط با مخاطب ، مدیریت دانش و گردش اطلاعات در موزه،امکان نمایش آخرین دستاوردهای علمی و نظامی نظام مقدس جمهوری اسلامی و به روز شونده.

کارکرد نمادهای جنگ

امورکارکردی،گاه در زمانی تقریبا کوتاه،به امور نمادین تبدیل می شوند.بطور مثال در جنگ ایران و عراق لباس های خاکی و گاه سبز رنگ رزمندگان زمانی مناسب بود که فرماندهان مجبور بودند افراد خویش را در زمان حمله در اردوگاهی که پوشیده از گاز های دودزا بود،تشخیص دهند.چند مدت بیش نگذشت که یونیفورم های روشن اما قدیمی مربوط به رزمندگان به عنوان لباس رسمی، نهاد بسیج برای همیشه به کار گرفته شد.آیین های مربوط به تمرینات رزمی و پرچم افرازی،برای افرادی که در بیرون جنگ هستند و تقریبا راهی برای ورود و آشنایی با آنها ندارنداهمیتی ویژه دارد.این آیین ها با الگوگیری از سنت های دیرینه،موجب تقویت وحدت جمعی جنگ می شود،مراسم مربوط به تمرینات رزمی و پرچم افرازی ابتدا ابزاری بود برای جنگ،ارتش ها با برپایی رژه در دسته های منظم و شانه به شانه سربازان را به حرکت در می آورند تا تیرهایشان را به سوی دشمن بیندازند.

رزمندگان پرچم های بزرگ با رنگ هایی و علامت های خاص ملیت و گردان خود را در مرکز صفوف خود حمل می کردند.این علامت ها «دسته بندی»منظمی داشت تا سربازان بتوانند علامت گردان خود را تشخیص دهند.کارهایی که باید در اردوگاه انجام می گرفت به مجموعه ای از حرکت ها و وظایف فردی تقلیل می یافت و مرتب تکرار می شد. به همین دلیل رزم تن به تن بیشتر از آنچه ارزش تاکتیکی داشت دوام آورد و در جنگ ها ریشه دواند و روشی شد برای تعلیم فرمانبری به تازه سربازان ،که جزیی از یک گروه به شمار می آمدند و آشنا کردن آنها با کارهای سخت جسمانی،خستگی و آشفتگی توام با خطرات فراوان، به این ترتیب بود که تازه سربازان تشویق می شدند هویتشان را تابع جنگ کنند وبیشتر به ایمنی همسنگران و افراشتگی پرچمشان بیندیشند وکمتر به ایمنی خود توجه داشته باشند و این چنین بود که فرهنگ ایثار شکل می گرفت.

امروزه گرچه مدت زیادی از زمانی که پرچم برای ایجاد انسجام در اردوگاه نیاز بود می گذرد،اما هنوز هم پرچم ها درجامعه دارای ارج و قربی بالا و شبه مقدس هستند و همیشه در مراسم ها بصورت رسمی دست به دست می شوند.این پرچم ها در موزه های جنگ نشانه ای برای تاکید بر قدرت و پیروزی بر دشمن هستند.

موزه ها با به نمایش گذاشتن آثار جنگ،به نسلی که آن را تجربه نکرده است وهمچنین برای روحیه دادن به نظامیان و حفظ روحیه رزمندگان بنا شده اند، بنابراین تصویرسازی از گذشته در موزه های جنگ  جهت رسیدن به این هدف می باشد.آثار موجود در مجموعه های مختلف موزه ها انباشته از نماد های فراوان است.لباس های نظامی،پرچم ها،تندیس ها و سلاح هایی که تا آن زمان برا ی جنگ ندیدگان نامفهوم می نمود با قرار گرفتن در ویترین موزه ها به رمزگان ها و فعالیت هایی دلالت می کنند که پیوسته طی چندین سال به زندگی سربازان معنا داده و می دهند.

موزه های جنگ و مکان مندی هویت جمعی

موزه ها به عنوان مکانی برای تشکیل موزه هامحسوب می شوند این مکان بعنوان یك مجموعه دارای پتانسیل كمك به روندی است كه در آن افراد حس مكان، تعلق و هویت را توسعه می دهند و آنها را حفظ می نمایند. مكان در مركز جهان یا دنیای اجتماعی قرار دارد. مکان ها هنگامی كه دربر هم كنش های انسان با محیط زیست خود مطرحند، شكل می گیرند و یا از فضاها ساخته می شوند. مكان ها نه تنها با مجموعه ای فیزیكی، بلكه با رشته ای از فعالیت ها و فرآیندهای اجتماعی و روانشناختی که در آنها انجام می گیرند، مشخص می شوند.مكان تنها متضمن و یا شامل محل های ویژه فیزیكی نیست، بلكه پراز معانی نمادین، دلبستگی های عاطفی و احساساتی است كه افراد درباره یك مجموعه مشخص دارند. کوین لینچ هویت یک مکان را در تمایز آن مکان با مکان های دیگر تعریف می نماید و آن را پای های برای شناخته شدن مکان موردنظر به عنوان موجودیتی منحصر به فرد میداند. این موضوع نشان دهنده آن است که هر مکان آدرسی واحد و منحصر به فرد دارد و به عبارت دیگر قابل شناسایی است.بنابراین هویت مكان با منحصر به فرد سازی یك مكان می تواند به درستی درك شود.

هویت مکان به عنوان یکی از راههای ارتباط بین انسان ومکان، بیشتر متوجه ارضای ذهنی و عاطفی بشر است تا نیازهایی که مستقیماً با جسم او در ارتباط باشند. هویت مکان از ارزش های فردی و جمعی نشات می گیرد و با گذر زمان، عمق، گسترش وتغییر می یابد . شولتز مطالعه مکان را مطالعه رویدادها و حوادثی که در آن اتفاق می افتد، می داند و معتقد است که مجموع های از رخدادها، شکلها، رنگ ها و بافت ها شخصیت یک مکان یا هویت آن را شکل می دهد. او ارتباطی بین معماری، مکان و هویت فرهنگی برقرار می کند و معتقد است تجربه مکان تجربه معنای مکان است.

 یان نایرن (1965) اذعان می دارد که: «به اندازه انسان ها، هویتهای مربوط به مکان وجود دارد ». زیرا هویت در تجربه، نگاه، ذهن و نیت ناظر، به همان اندازه موجود درظاهر فیزیکی شهر یا منظره و چشم انداز وجود دارد. اگر چه هرشخصی ممکن است خود آگاهانه یا ناخودآگاهانه هویتش را به مکان هایی خاص نسبت دهد ولی این هویتها در هر صورت میان-ذهنی ترکیب شده و تشکیل یک هویت مشترک(هویت مکان) را می دهند. نایرن اعتقاد دارد این موضوع ناشی است از تجربه اشیاء و فعالیتهای مشابه و یا آنچه که برای یافتن کیفیت هایی از مکان که مورد تاکید گروههای هم فرهنگ باشد،آموزش داده می شود.(کاشی و بنیادی،1392:43)

 بنابراین موزه های جنگ،خاطرات مشترکی را برای اقوام مختلف زنده می کنند ازجمله مصیبت های که برمردان ، زنان و کودکان در دوران جنگ سپری شده،سوگواری ها،جدا شدن و از دست دادن ها و... همه این موارد تجربه ای سنگین و بی وقفه را در یک گستره جفرافیایی نامحدود به اشتراک می گذارند به عبارتی عینیت ها در یک مکان مشخص بنام موزه جنگ به ذهنیتی با عنوان  هویت جمعی مشترک می رسند،بدین ترتیب می توان گفت گفتمان هویت جمعی،گفتمانی است که کاملا در یک کنش ذهنی و در یک چهار چوب اجتماعی بدون حضور عینی اشخاص در مکانی معین صورت می گیرد.بنابراین اگر حتی برای چند ساعت بتوان بین ذهنی با خاطره جنگ وذهنی اجتماعی با خاطره جامعه مدار پیوندی برقرار کرد،پس بین اقوام و ملتهای دیگر نیز می تواند این پیوند صورت بگیرد و به گفتمان ذهنی مشترک جمعی تبدیل شود،بگونه­ای که با بازدید از موزه های جنگ ،فارغ از هرگونه تعصب نژادی و قومی و تنها با تعامل وتبادل گفتمان­ها با وجود عناصر و نمادهای موجود در درون موزه های جنگ،هرچه بیشتر به معنا،مفهوم و درک عمیق از تاثیر جنگ به عنوان یک پدیده اجتماعی و انسان به مثابه یک کنشگر اجتماعی وتاثیر هرکدام بر دیگری را مورد کنکاش و مطالعه قرار داد.

منابع:

-کاشی،حسین و ناصر بنیادی(1392) تبیین مدل هویت مکان-حس مکان وبررسی عناصر و ابعاد مختلف آن، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره 18 شماره 3 پاییز ۱۳۹۲،صفحه44

-ساسانی ،فرهاد (1387) خاطره و گفتمان جنگ،انتشارات سوره مهر