سخنی در باب اجرای نمایش اودیپوس سنکا در ایوان شمس

ژاله داورپناه

اودیپوس به روایت سنکا، 14 فروردین تا 4 اردیبهشت 1392، ایوان شمس- تالار حرکت 
وقتی کتاب اودیپوس به روایت لوکیوس آنئوس سنکا و بازخوانی تدهیوز، توسط امین اصلانی به فارسی برگردانده شد و از چاپ درآمد هرگز گمان نداشتم که بتوان سنکا را به‌صحنه برد. مترجم فارسی در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد که تئاتر ملی انگلستان در 1967با سر لارنس اولیویه برای اجرایی از تراژدی اودیپوس اثر سنکا،ترجمه‌ی  دیوید ترنر، قرارداد بست؛ اما سرلارنس مریض شد و به‌جای او پیتر بروک برای کارگردانی این اثر دعوت شد. اما بروک ترجمه‌ی قدیم را برای اجرای مدرنی که در سر می‌پروراند مناسب ندید و از تدهیوز خواست تا بازنویسی آزادتری از این ترجمه به‌‌دست دهد. تدهیوز که از 1984 تا 1989ملقب به ملک‌الشعرای انگلستان، و خود شاعر برجسته‌ای بود، بی‌که گوهر درام اصلی را مخدوش کند آن را به‌نحوی شاعرانه و با زبانی محکم باز‌نویسی کرد. در ترجمه‌ی فارسی امین اصلانی، این شاعرانگی و سلاست به‌‌خوبی رعایت شده، و بی‌آنکه پیچیده باشد، و در عین‌حال صلابت زبان کهن را دارا است:

بگو بر ما

بگو بر ما

چیستانی آسان

همه چیزها را کنار بنه و بگو بر ما

چیستانی از برای کودکان

آن چیست که چهار پا دارد به وقت پگاه

دو پا دارد به وقت نیمروز

سه پا دارد به وقت شامگاه

و سست‌تر به‌وقتِ پای بیشتر؟

«پاسخ را خواهم یافت»، این است پاسخ؟

بگو بر ما.

خواننده‌ی فارسی‌زبان با اودیپوس از طریق تریلوژی سوفکلس آشنا بود، اما با اودیپوس سنکا آشنایی نداشت. لوکیوس آنئوس سنکا ادیب و فیلسوف رومی قرن اول میلادی، که در 49‌م به آموزش نرون خردسال دعوت ‌شده بود، سرانجام به اتهام دست داشتن در توطئه‌‌ی قتل امپراطور نرون در 65م به دستور نرون مجبور به خودکشی می‌شود.

چنانکه امین اصلانی در مقاله‌ی «متافیزیک فاجعه» در مؤخره‌ی کتاب اودیپوس اشاره می‌کند، اواسط قرن شانزدهم یک اومانیست ایتالیایی آثار سنکا را کشف کرد و این آثار مبدل به‌الگویی برای احیای تراژدی در تئاتر رنسانس شدند. او می‌افزاید که سنکا، تراژدی‌های خود را به‌قصد خوانده شدن و به‌صورت رسیتال یا برخوانی برای جمعی خصوصی و فرهیخته نوشته بود و به‌خاطر اختناق دوره‌ی نرون هرگز نمایشی به‌صورت عمومی به صحنه نبرد. باید گفت که شرایط یونان و روم باستان در اجرای تئاتر با هم متفاوت بود، و در نهایت رومیان تمایل به ادبیات ریتوریک و سخنوری داشتند و این نکته به خوبی در اودیپوسِ سنکا مشهود است زیرا او هیچ‌گونه شرح صحنه‌ای بر این نمایشنامه ننوشته است. پیتر بروک در اجرای خود از این نمایش، شخصیت‌ها اعم از اودیپوس، یوکاستا، کرئون، تیرسیاس و ...را بر روی سکویی ایستانده بود و آنها به‌صورت خطابه نقش خود را بازی می‌کردند و همسرایان در انتهای صحنه ایستاده با هم بخش خود را قرائت می‌کردند. این سبک اجرا در سال‌های هفتاد  در عین مدرن بودن نوعی نگاه به‌ خطابه‌گویی عهد سنکا را دربرداشت، اما در اجرای نمایش اودیپوس به کارگردانی امین اصلانی با توجه به اینکه خود او مترجم این کتاب به فارسی بوده است و چنانکه خود می‌گوید سال‌ها با کتاب مأنوس بوده و در ذهنش این نمایش را بر صحنه مجسم می‌کرده، میزان‌سنی برای این اثر در نظر گرفته که موجب شده‌ است طاعون شهر طیوه را امروز با خون و پوست حس کنی، و نه تنها فاجعه‌ای که بر اودیپوس رفته، و تقدیر دهشتناک و ظالمانه‌‌ای که بر او رقم خورده، همه‌زمانی ببینی، بلکه داغ درد یوکاستا را درک کنی، آنچه را که اغلب تراژدی نویسان باستان و تئاتریسین‌های گوناگون تا به امروز، آن را به دردی ساده و کمرنگ تعبیر  کرده‌اند حال‌اینکه به زعم امین اصلانی درد یوکاستا است، که این فاجعه را برساخته، و محور اصلی این‌تراژدی است. در این اجرا، زخم عمیق یوکاستا به‌خوبی القاء می‌شود. همسرایان در این اجرا مردمانی طاعون‌زده‌اند، بدبخت و گرسنه، و شبح مرگ با داسِ مرگ دایم  بالای سر آنهاست. پیچ‌ و تاب بدن‌ها بازگوکننده‌ی دردی است که این شهر پر نکبت بر شهرنشینانش تحمیل کرده، پارچه‌های سرخ از زخم آنها و خون طاعونشان می‌گوید، پرواز اودیپوس در صحنه به بی‌وزنی انسانی اشاره می‌کند که می‌خواهد از نیروی ثقل زمین برهد، می‌خواهد دیگر نباشد تا این‌همه بار را بر دوش خود بکشد، کور باشد و نبیند...نورپردازی و انتخاب موسیقی، بازی‌ها(افشین هاشمی: اودیپوس، لادن مستوفی: یوکاستا، فرخ نعمتی:کرئون، مرتضی ضرابی: پیام‌رسان، امیر باران‌لویی: چوپان، بهروز پوربرجی: عاطفه تهرانی: کاهنه و محسن حسینی: لائوس) همه چیز این اجرا را متفاوت کرده است و قدمی است برای رها شدن از کلیشه‌های نمایشی.

ادیپوس به روایت بوکئوس آنئوس سنکا به بازخوانی تد  هیوز، مترجم و کارگردان: امین اصلانی 

14 فروردین - 4 اردیبهشت 1392

ایوان شمس، تالار حرکت، ساعت 20

تلفن رزرو

09391241110

پیش خرید اینترنتی

www.vinaticket.ir

www.tiwall.com