مترو در بحرانی ناخواسته

مترو به عنوان یكی از سیستم‌های حمل و نقل شهری مورد توجه مدیران شهرهای بزرگ بوده است.
سفر راحت و ارزان و ایمنی بالا و صرفه‌جویی در وقت همواره موجب شده تا شهروندان در شهرهای بزرگ از این سیستم استقبال كنند و بیشتر، از این سیستم حمل و نقل برای مسافرت‌های درون‌شهری استفاده كنند. از این رو توجه مدیران شهرها به این سیستم برای اطمینان‌بخشی به شهروندان همواره‌داری اهمیت بوده است.
تهران نیز اگر چه با كمی تأخیر و چهل سال پس از اولین زمزمه‌ها درباره راه‌اندازی این سیستم دارای سیستم حمل و نقل ریلی درون شهری شد اما خیلی زود توانست اقبال عمومی قابل توجهی یابد و شهروندان تهرانی آن را به عنوان یكی از بهترین شیوه‌های سفرهای درون شهری بپذیرند. اما هنوز چندان روزگار شیرین استفاده از این سیستم سپری نشده بود كه تأخیر در ساعات حركت واگن‌ها جلوه كرد.
شاید این سؤال شهروندان كه چرا مترو كه قرار بود منظم باشد و آن گونه در بسیاری از كشورهای جهان تحت نظمی خاص به فعالیت می‌پردازد، خیلی زود به سرنوشتی دچار شد كه تأخیرهای گسترده‌اش موجب نارضایتی شهروندان شد، هیچ‌گاه پاسخ در خوری نیافت. از این رو روابط عمومی شركت قطارهای ریلی تهران و حومه (مترو) با ارسال گزارشی به بیان دلایل تأخیرهای واگن‌ها پرداخت.
یكی از مؤلفه‌های سیستم‌های پویا و در حال حركت وقوع برخی انحرافات ناخواسته در برنامه‌ریزی‌های از قبل انجام شده است. در سیستم‌های حمل و نقل ریلی، بویژه سیستم‌های حمل و نقل ریلی درون شهری، كنترل و مدیریت این انحرافات از برنامه و یا به قولی تأخیرات، از اهمیت خاصی برخوردار است.
در این سیستم‌ها به میزانی كه فاصله زمانی بین حركت دو قطار كمتر می‌شود، اهمیت این تأخیرات بیشتر خود را نمایان می‌سازد، در حالی كه عكس این موضوع برای مسافران رخ می‌دهد، چرا كه وجود این تأخیر را كمتر حس می‌كنند. اما چه عواملی موجب بروز تأخیر یا محقق نشدن برنامه حركتی یك قطار مترو می‌شوند؟
از عوامل گوناگونی كه می‌توان در بروز تأخیرات نام برد دو عامل مهمتر بوده و بیشتر از سایر موارد به وقوع می‌پیوندد: تأخیرات وابسته به ناوگان (قطار) و تأخیرات با منشأ مسافر.
به كارگیری ناوگان فراتر از ظرفیت به منظور تأمین ظرفیت جابه‌جایی مسافر موجب می‌شود كه عمر ناوگان كاهش یافته و به مرور دفعات مراجعه به تعمیرگاه‌ قطارها بخصوص در هنگام سرویس دهی افزایش می‌یابد.
از این رو با خروج یك قطار از چرخه بهره‌برداری روزانه، تبعات ناشی از خروج آن تا جایگزینی به وسیله قطار دیگر و یا تعمیر و بازگشت همان قطار موجب می‌شود كه ترافیك خطوط از حالت عادی خارج و این مسأله به صورت لغو حركت، تأخیر و توقف بیش از برنامه در ایستگاهها و طول مسیر خود را نشان دهد.
اما عامل دیگر مسافر است. عدم امكان تأمین ظرفیت متناسب با میزان تقاضای مسافری بخصوص در ساعات اوج موجب می‌شود كه مسافران مراجعه‌كننده به مترو خود به صورت یكی از عوامل بروز تأخیر در حركت قطارها شوند. با توجه به وجود سیستم‌های حفاظتی قطار، تا زمان بسته نشدن كلیه درهای قطار، اجازه حركت به قطار داده نمی‌شود، لذا ازدحام در جلوی درهای قطار و ممانعت مسافرین از بسته شدن درهای قطار موجب می‌شود كه درها دچار نقص فنی شده و تا زمان رفع خرابی و حركت مجدد زمان زیادی تلف شود.
در فواصل زمانی كوتاه حركت قطارها، این مسأله پس از گذشت زمانی به اندازه دو برابر حداقل فاصله زمانی قطارها موجب لغو یك حركت از مبدأ خواهد شد. لذا همین ظرفیت ایجاد شده نیز به اجبار ترافیكی كاهش خواهد یافت و این همه در حالی است كه مسافر یا مسافرین ایجاد كننده مشكل از دامنه اختلالاتی كه به واسطه عملكرد ناصحیح آنها در استفاده از مترو رخ می‌دهد بی‌اطلاعند.
● مرور یك آمار
اكنون با توجه به آنچه كه در گذشته آمد به تحلیل عوامل مؤثر بر تأخیرات قطارهای مترو در شش ماهه اول سال می‌پردازیم. از ابتدای سال ۱۳۸۵ تا پایان شهریور ماه تعداد ۱۲۵۷۵۲ برنامه حركتی مسافری اجرا شده است كه نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۳۸۵۲ حركت افزایش داشته است. یعنی ۲۰درصد افزایش. در این بین سهم خط دو (صادقیه- دانشگاه علم و صنعت)۲۰ درصد،خط یك (میرداماد- حرم مطهر) ۶/۱۷درصد و خط پنج (گلشهر- تهران)
۵/۱۵درصد بوده است.
فراهم آوردن این ظرفیت در حالی بود كه با افتتاح قطعه شرقی خط دو تا ایستگاه دانشگاه علم و صنعت طول مسیر خط به ۲۲ كیلومتر افزایش یافته و بیش از ۷۰درصد ناوگان به طور متوسط وارد ششمین سال سرویس دهی خود شده‌اند. افزایش ظرفیت خط، افزایش كاركرد ناوگان و عدم تناسب ورود قطارهای جدید جهت تقویت و جایگزینی با قطارهای فعال، موجب شد كه میزان مراجعه به تعمیرگاه این قطارها در شش ماهه اول سال ۸۵ نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش یابد.
این واقعیت زمانی نمود بیشتری پیدا می‌كند كه ببینیم از ۲۴ لكوموتیو فعال در خط پنج مترو، ۱۲ لكوموتیو آن به مرز ۰۰۰/۰۰۰/۱ كیلومتر كاركرد نزدیك شده كه ۳ لكوموتیو آن كاركردی بیش از این مقدار داشته‌اند. اما بنا به ضرورت و احساس مسئولیت و وظیفه‌ای كه بر دوش شركت مترو است، این شركت همچنان با حفظ ایمنی حركت با آماده سرویس نگه داشتن كه این لكوموتیوها ظرفیت موجود را حفظ می‌كند.
با تفاسیری ذكر آن رفت از مجموع ۱۲۵۷۵۲ حركت مسافری انجام شده از ابتدای سال ۸۵ تا پایان شهریور ماه تعداد ۲۶۶۴ حركت یعنی تنها ۲ درصد از كل حركتهای مترو با تأخیر مواجه بودند. مجموع زمان كل این تأخیر ۱۵۸۱۸ دقیقه بوده كه متوسطی معادل ۷ ثانیه تأخیر را در برنامه‌ حركتی هر قطار نشان می‌دهد. نكته قابل توجه آن است كه در خط یك، میزان تأخیرها نسبت به شش ماهه اول سال ۸۴ از حدود ۶/۳ ثانیه به ۳۱/۳ كاهش داشته است كه عامل اصلی آن كاهش سن ناوگان خط یك در اثر ورود قطارهای جدید بوده است.
این شاخص با توجه به رشد ۲۲درصدی مسافر و افزایش سن و كاركرد ناوگان در خط دو با صددرصد افزایش از ۵ ثانیه به ۱۰ ثانیه و در خط پنج از ۵/۱۰ ثانیه به ۵/۱۱ ثانیه افزایش یافته است. بد نیست كه اشاره كنیم شاخص رشد مسافری در خط یك ۲۱ درصد و در خط پنج ۲۹ درصد نسبت به شش ماهه اول سال ۸۴ بوده است. در مجموع عامل ناوگان با ۵۸ درصد و مسافر با ۱۵درصد از عوامل اصلی بروز تأخیرات بوده‌اند.
به بیان دیگر عامل ناوگان به طور متوسط ۴/۴ ثانیه در هر حركت تأخیر ایجاد كرده است و مسافر و عوامل وابسته به آن ۱/۱ ثانیه تأخیر در هر حركت مسافری را رقم زده‌اند. یعنی از مجموع ۷ ثانیه تأخیر ۵/۵ ثانیه آن به مسافر و ناوگان مربوط بوده است.
● پایان غم‌انگیز یك آغاز شكوهمند
وضعیت متروی تهران در خطوط سه گانه آن با توجه به شاخص‌های موجود در خصوص میزان تأخیرها و انحراف از برنامه زمانبندی حركتها در حال حاضر در حد استانداردهای این صنعت است.
اما حفظ حداقل وضع موجود با توجه به رشد روزافزون جمعیت در كلان‌شهر تهران و افزایش میزان تقاضای سفر با مترو از یك سو و افزایش سن ناوگان و كاهش عمر مفید آن به دلیل بار مسافری بیش از حد، نمی‌تواند تا مدت درازی ادامه داشته باشد. بدیهی است در صورت عدم اختصاص بودجه‌های لازم جهت خرید قطار و تجهیز ناوگان و عدم پایبندی شركتهای داخلی به تحویل واگن و قطار در زمانهای مقرر، به مرور میزان تأخیرات و اختلالات با توجه به افزایش مراجعه به تعمیر‌گاه قطارها، افزایش یافته كه در نهایت مسافران مترو را ناراضی و بهره‌برداری را با مشكلات جدی مواجه می‌سازد. فی‌الواقع این مسأله موضوعی است كه هیچ كدام از متولیان مترو و شهر تهران خواهان آن نبوده و نیستند.

منبع : روزنامه همشهری