اضمحلال صفویه و توجه به صنعت کشتی سازی در دوران افشاریه

با فروپاشی حکومت صفویه در دوران شاه سلطان حسین صفوی و هرج و مرج سراسری و از بین رفتن حکومت مرکزی مقتدر- همچون زمان شاه عباس کبیر- پس از مدتی حکومت افشاریه، به رهبری نادر سر برآورد و در اندک مدتی با نبوغ بی مانند او، نه تنها تمامی حکومت های خودسر محلی، سرکوب شدند بلکه نادر ضمن تحکیم حکومت خود در محدوده خاک ایران، به فکر جهانگشایی افتاد و تا قلب هندوستان نیز لشکرکشی کرد. سرانجام خودکامگی، استبداد، خشونت طبع، بی رحمی و قساوت بی مانند او موجب شد تا ایران یکی از نوابغ بزرگ خود را از دست بدهد و بار دیگر کشور تا ظهور زندیه، دچار هرج و مرج شود. «در عهد نادرشاه و جانشینان او، به علت جنگ هایی با همسایگان و زدوخوردهای داخلی و بی ثباتی سیاسی ایران، ارتباط اروپاییان با کشور ما کمتر شد ولی به هر حال دنباله آشنایی که ایران با تمدن اروپایی در عهد صفویه پیدا کرده بود،ارتباط مذکور ادامه یافت.
به اقتضای جهانگشایی و سیاست نظامی نادر، خارجیانی که در خدمت دولت ایران بودند، غالباً متخصصان نظامی از قبیل مهندسان و توپچیان بودند اما در این میان امری که مهم تر شمرده می شد، توجه نادرشاه است به ساختن کشتی در دو ساحل دو دریای مازندران و بوشهر و ایجاد کوره ای در نزدیکی آمل برای ذوب آهن، گلوله و خمپاره سازی.»
شورش محمدخان بلوچ حاکم شوشتر و سپس فرار او به لار و سپس جزیره کیش و به دنباله آن فرار بسیاری از غلجاییان به عمان، نادر را واداشت تا درصدد تجهیز ناوگان نیروی دریایی خود برآید و به لطیف خان در بندر بوشهر دستور داد تا آنجا را تبدیل به دژی محکم ساخته و نیروی دریایی را تشکیل دهد.
نادر به نمایندگان کمپانی های هلندی و انگلیسی نامه نوشت و درخواست کرد تا کشتی های مورد نیاز او را برای نیروی دریایی فراهم آورند. انگلیسی ها از این کار خودداری کرده و قصد خروج از ایران را داشتند اما با فشار نادر، نمایندگان هلندی همکاری کرده و او عمان و مسقط را تصرف کرد.
نادر به فراست دریافت، کمپانی هند شرقی، نه تنها در مقابل خواسته های او مقاومت می ورزد، بلکه در قبال فروش هر کشتی، امتیازات تازه ای نیز طلب می کند. به همین دلیل، تصمیم گرفت صنعت کشتی سازی را در بوشهر راه اندازی کند.
او در بوشهر، کارشناس شایسته ای برای ساخت کشتی نداشت و مصالح کافی نیز در اختیار او نبود. او به تصور آنکه اغلب اروپاییان در امر کشتی سازی مهارت دارند، «لاپرتری» را که مقیم اصفهان بود، مامور ساخت تا این کار را به عهده گیرد و او وادار ساخت تا به بوشهر برود. لاپرتری که مهارتی در ساخت کشتی نداشت، از این کار عذرخواست اما نادر او را وادار کرد تا این کار را صورت دهد.
فشارهای نادر موجب شد لاپرتری بیمار شود.وی درخواست کرد تا به اصفهان بازگردد اما در شهر شیراز، از دار دنیا رفت.
نادر دریافت، علاوه بر نداشتن فرد مناسب برای ساخت کشتی، چوب لازم و کافی نیز در اختیار او نیست. به همین دلیل در پاییز سال ۱۱۵۳، دستور داد از جنگل های شمال کشور، چوب برای جنوب حمل کنند و به علت نبود جاده مناسب، عده بسیار زیادی در این راه تلف شدند.
نادر بار دیگر از انگلیسی ها خواست تا نمایندگان تجاری خود را به بندر گمبرون (بندر عباس) اعزام دارند تا سرانجام در سال ۱۱۵۳ ساخت چند کشتی در بوشهر آغاز شد.
طول کشتی ها حدود ۱۰۰ گز (هر گز ۱۰۴ سانتیمتر است)بود و مقرر شد هر کشتی مسلح به ۵۰ توپ شود و به همین دلیل، در بندر گمبرون کارخانه توپ ریزی ایجاد شد.
در سال ۱۱۵۳ دو توپ مسی از این کارخانه بیرون آمد. تلاش های نادر برای ساخت کشتی در داخل کشور راه به جایی نبرد و او برای تجهیز نیروی دریایی اش سرانجام بار دیگر برای خرید کشتی سراغ انگلیسی ها رفت و آنان دو کشتی که هر کدام مسلح به چهار توپ بودند از طریق سند وارد گمبرون کردند و در نهایت ناوگان نیروی دریایی ایران با ۱۵ ناو شکل گرفت.
توجه نادر فقط به جنوب کشور معطوف نبود بلکه تصمیم گرفت در دریای خزر نیز برای جلوگیری از ترک تازی ترکمنان نیروی دریایی راه اندازی کند. نادر از روس ها درخواست کرد تا ناوگان دریایی او را در خزر تجهیز کنند اما روس ها از انجام این کار خودداری کردند و شخصی به نام جان آلتون انگلیسی را که به خدمت دولت روسیه درآمده بود این کار را به عهده گرفت و بازرگانان انگلیسی را به این کار تشویق کرد. برخی مخالفت ها با جان آلتون مدتی کار را متوقف ساخت اما او که به عنوان دیده بان سواحل دریای خزر در خدمت ارتش نادر درآمده بود به کمک چند نجار رومی و هندی موفق شد یک فروند کشتی را به آب اندازد.
این کشتی ۲۰ عراده توپ داشت و هیچ یک از کشتی های روسی در دریای خزر دارای این قدرت نبودند.
جان آلتون بر اثر دسیسه ای در فومن کشته شد با بدبینی مفرط نادر سرانجام او قربانی شقاوت بی حد و حصر خود شد و به دست اطرافیانش به قتل رسید.
نادر شاه علاقه داشت که ماموران و امرا صاحب املاک نشوند و مخصوصاً طی فرمانی به وزیر هرات که برای خود در قلعه هرات خانه ساخته بود دستور داد که چون او باید همیشه در سفر باشد لزومی ندارد که صاحب خانه و ملک باشد لذا باید کلیه املاک را تحویل دیوان داده و خود فقط در یک خانه زندگی کند... مهم ترین اقدامات نادر در تخت قاپو کردن و دیگر تصرفات اوقاف بود. در اواخر سلطنت خود کلیه املاک موقوفه را ضبط و جز املاک خالصه دیوانی و دولتی درآورد و صورت آنها در رقبای نادری ثبت شد ولی بعضی از متولیان از ترس دولت وقفنامه خود را ارائه نداده و حتی از موقعیت استفاده کرده و املاک را به عنوان ملک شخصی معرفی کردند.
سلسه افشاریه با قتل نادر به پایان رسید و تنها در آن دوران ارتباط با اروپاییان و امر تجارت خلاصه به امور نظامی شد. در عهد زندیه بار دیگر این ارتباط ها برقرار شد اما با مال اندیشی کریم خان زند تجارت دوسویه ای شکل گرفت و با آغاز حکومت قاجاریان وابستگی اقتصادی آغاز شد.

نصرالله حدادی

منبع : روزنامه سرمایه