دانشجو؛ ژنرال یا کارآموز دموکراسی

نشست سراسری دفتر تحکیم وحدت که طی روز های آخر هفته گذشته برگزار شد در یکی از پیچیده ترین شرایط سیاسی روز کشور به انجام رسید. از یک سو کشور به لحاظ مسائل داخلی و خارجی به ویژه در بحث پرونده هسته یی در آژانس اتمی و شورای امنیت سازمان ملل متحد شرایط حساسی را می گذراند و از سوی دیگر جامعه دانشگاهی هم روابط پرتلاطمی را با دولت نهم دارد.
گو اینکه از روزی که دولت محمود احمدی نژاد بر سر کار آمده است تا هفته گذشته که نشست دفتر تحکیم وحدت برگزار شد، جامعه دانشگاهی و دولت احمدی نژاد نتوانسته اند رابطه حسنه یی با یکدیگر برقرار کنند. از یک سو دولت احمدی نژاد با دیده شک و تردید به فعالیت های دانشجویان به خصوص تشکل های دانشجویی منتقد و پیشرو نگاه می کند از این رو حاضر به به رسمیت شناختن فعالیت آنان در محیط دانشگاهی نیست و از سوی دیگر جامعه دانشگاهی هم اعمال، رفتار، گفتار و سیاست های محمود احمدی نژاد را نمی پسندد و معتقد است انتظار رفتارهای بهتری می رود چرا که او اکنون در قامت عالی ترین مقام اجرایی نظام جمهوری اسلامی مشغول به فعالیت است .دانشجویان همچنین سیاست های اقتصادی احمدی نژاد را مورد انتقاد سخت قرار داده و می گویند این دولت با داشتن میلیاردها دلار درآمد نفتی نه تنها به اقتصاد سروسامانی نداده است بلکه اوضاع را بدتر کرده و اکنون به علت تورم فزاینده برشمار فقیران کشور افزوده شده و از آن مهم تر با تداوم سیاست های فعلی احتمال وخیم تر شدن اوضاع اقتصادی دور از انتظار نیست. در زمینه سیاست خارجی هم انتقاد مشابهی از سوی جامعه دانشگاهی به احمدی نژاد وارد شده است چرا که جامعه دانشگاهی معتقد است احمدی نژاد با اعمال و رفتار خود زمینه را برای موضع گیری های منفی خارجی علیه ایران فراهم می کند و در شرایط حساس کنونی هم که احتمال تهدیدات خارجی می رود نشانه هایی از تغییر رفتار و گفتار دولتمردان دیده نمی شود. در زمینه سیاست های فرهنگی و اجتماعی هم انتقادات دانشجویان کمتر از انتقادات وارده به او در حوزه های دیگر نیست. با این وجود سخت ترین انتقادات به سیاست های احمدی نژاد به حوزه دانشگاهی برمی گردد. جامعه دانشگاهی به این اجماع رسیده که دولت احمدی نژاد نتوانسته است تعامل خوب و مثبتی را با دانشگاه برقرار کند و در عین حال سیاست های دولت به گونه یی بوده که عمدتاً به تضعیف نهادهای دانشگاهی و تشکل های دانشجویی منتقد منجر شده است. آمارهایی که تشکل های دانشجویی در این زمینه ارائه داده اند حاکی از توقیف تعداد زیادی نشریات دانشجویی و احضار حدود یک هزار دانشجو به کمیته های انضباطی بوده است، ضمن آنکه طی دو سال اخیر به احضار دانشجویان به نهادهای قضایی و اطلاعاتی هم افزوده شده است. به گونه یی که امروز چندین دانشجو در بازداشت به سر می برند. البته مسائلی که دانشجویان مطرح کرده اند به صورت کامل از سوی دولت و وزارت علوم رد نشده است بلکه آنان معتقدند برخی از این اتفاقات از جمله توقیف نشریات دانشجویی و احضار دانشجویان به کمیته های انضباطی رخ داده است اما دلیل آن چیزی نیست که دانشجویان معترض عنوان می کنند بلکه علت آن بیشتر به تخلفات دانشجویان و تشکل های دانشجویی از قانون و آیین نامه های انضباطی دانشگاهی برمی گردد که دولت چاره یی ندارد مگر اینکه طبق قانون و آیین نامه های انضباطی با دانشجویان، نشریات و تشکل های متخلف دانشجویی برخورد کند و اگر هم اعمال و رفتار دانشجویان جنبه مجرمانه داشته است آنان را به دستگاه قضایی معرفی کرده یا اینکه مدعی العموم مستقیماً آنان را به دادگاه احضار کرده است. به هر حال طی دو سال گذشته روابط دانشگاه و دولت احمدی نژاد بر مبنای برداشت های دوگانه یی که گوشه هایی از آن ذکر شد بنیاد گذاشته شده و همین نگاه دوگانه هم باعث شده دولت و دانشگاه نتوانند به تفاهم برسند و به دوری آنان از یکدیگر افزوده شده است. روابط دولت و دانشگاه به گونه یی بوده که هرگاه احمدی نژاد در یکی از دانشگاه های ایران حاضر شده دانشجویان معترض هم با تشکیل تریبون های آزاد یا اجتماعات دانشجویی لب به اعتراض گشوده اند و سیاست های احمدی نژاد را مورد انتقاد قرار داده اند.
و در واقع شاید به دلیل همین روابط نه چندان حسنه است که دانشجویان و تشکل های دانشجویی منتقد از جمله دفتر تحکیم وحدت مجبور شده اند نشست سراسری خود را در مکانی غیر از دانشگاه برگزار کنند. مکانی که نشان دهنده روزهای سخت تشکل های دانشجویی چون دفتر تحکیم وحدت است. این دفتر که روزگاری یکی از پرقدرت ترین و بانفوذترین تشکل های دانشجویی نظام جمهوری اسلامی بود اما امروز وضعیت آن فرق کرده نشست سراسری خود را در پارکینگ ساختمان نشریه توقیف شده نامه برگزار کرد. نشستی که به چند دلیل انتظار می رفت سخنان بسیار تندی در آن بیان شود اما به واقع چنین نشد و دانشجویان معترض از شیوه های بیان جدیدی برای ابراز اندیشه ها و خواسته های خود استفاده کردند. به این دلیل گفته شد انتظار می رفت سخنان تندی بیان شود که دفتر تحکیم وحدت اکنون اصلی ترین تشکل دانشجویی منتقد به شمار می آید، چند تن از اعضای آن بازداشت هستند، دفاتر بسیاری از انجمن های اسلامی عضو دفتر تحکیم وحدت پلمب شده یا در اختیار اعضای انجمن های اسلامی مورد تایید مدیران دانشگاه ها قرار گرفته است، نشریات دانشجویی وابسته به دفتر تحکیم وحدت عمدتاً توقیف شده اند و اعضای این دفتر دائماً در حال احضار به کمیته های انضباطی و بعضاً مراجع قضایی و امنیتی هستند. طی دو سال گذشته هم این روند تشدید شده است.
مساله دیگر اینکه معمولاً متوسط شور و حرارت سیاسی دانشجویان به واسطه جوان بودن آنان معمولاً مقداری بالاتر از شور و حرارت سیاسی متوسط جامعه است. هر چقدر در کشوری مشکلات سیاسی، اقتصادی بیشتر باشد به شور و حرارت سیاسی دانشگاهیان که بیشتر به صورت اعتراض بیان می شود، اضافه می گردد. در واقع نشست دفتر تحکیم وحدت هم در چنین شرایطی برگزار شد اما محتوای سخنان سخنرانان کمتر متاثر از شرایط روز و بیشتر ناظر به آینده نگری بود و همین مساله هم این گمان را ایجاد کرد که آیا در لایه های زیرین و نسل جدید دانشجو تحولی رخ داده که آنان به گونه یی عمیق تر رفتار کردند؟ شاید در این زمینه بتوان به سخنان یکی از سخنرانان استناد کرد که پیوسته دانشجویان را توصیه می کرد بیشتر از آنکه به فکر قهرمان یا ژنرال شدن در محیط دانشگاه باشند، در اندیشه آموزش دموکراسی و فراگیری چگونگی زیستن مسالمت آمیز در محیط اجتماعی باشند تا بدین ترتیب ماموریت و وظیفه اصلی خود را برای بهبود وضعیت کشور در آن زمان ایفا کنند. سخنران یادشده که خود نیز چند سالی را در زندان سپری کرده بود اما هشدار می داد که دانشجوی ژنرال یعنی مرگ پیش از موعد. یعنی اینکه جوانی در سن ۱۸ سالگی وارد دانشگاه می شود، در سن ۲۰ سالگی به هر دلیلی قهرمان یا ژنرال و در سن ۲۱ سالگی بازنشسته می شود. او اما می گفت انتظار ما از دانشگاه، دانشگاهی و دانشجو غیر از این است چرا که دانشجو یعنی فردی که به محیط دانشگاهی آمده تا ضمن ایفای نقش اجتماعی خود یعنی نظارت بر حوزه عمومی اما به وظیفه اصلی اش که همانا فراگیری قواعد دموکراسی و چگونگی زیستن مسالمت آمیز در اجتماع است، بپردازد.
در واقع پیام اصلی این بود که دانشگاه کارگاه دموکراسی است نه مکان قهرمان سازی یا ژنرال پروری های زودهنگام. شاید اگر از همین منظر به نشست دفتر تحکیم وحدت نگاه کنیم درمی یابیم که نوعی از فعل خودآگاه یا ناخودآگاه دانشجویان را به سمت آموزش دموکراسی در محیط دانشگاهی سوق داده است. تجاربی که جامعه دانشگاهی طی یک دهه اخیر - ۸ سال دوران ریاست جمهوری خاتمی و دو سال ریاست جمهوری احمدی نژاد - کسب کرده است، در سوق دادن دانشجویان به چنین فضایی تاثیرگذار بوده است. چه اینکه جنبش دانشجویی در دوران اصلاحات به فکر حضور در حاکمیت افتاد و در یک اتفاق کم سابقه برای انتخابات مجلس ششم لیست ارائه کرد و کاندیداهای اختصاصی آنان در لیست های انتخاباتی اصلاح طلبان قرار گرفته اما زمانی که محمود احمدی نژاد بر سر کار آمد به سرعت وضعیت جنبش دانشجویی دگرگون و فاصله گیری از ساخت رسمی قدرت پیشه آنان شد. در واقع نگاهی موشکافانه به جنبش دانشجویی نشان از آن دارد که تصمیمات آنان تا حد زیادی ناشی از نوع نگاه ساخت رسمی قدرت به جامعه دانشگاهی بوده است.
در مقطعی که اصلاح طلبان در دولت و مجلس بودند نمایندگان تشکل های دانشجویی هم در ساخت رسمی قدرت حضور پیدا کردند اما این حضور چندان به نفع آنان تمام نشد چرا که تیغ تیز نقد و نظارت دانشجویی کند شد و جنبشی که خود بخشی از قدرت رسمی شده بود دیگر توان نقد قدرت رسمی را به مانند گذشته نداشت. از سوی دیگر نسل جدید دانشجویی که وارد دانشگاه شده بود هضم تحولات به وقوع پیوسته برایش دشوار بود بنابراین عارضه دوم رخ داد و آن نیز چندپاره شدن تشکل های دانشجویی بود. زیرا نسل جدید شراکت در قدرت را نمی پذیرفت. به همین دلیل بود که جنبش دانشجویی پس از گذشت چند سال تغییر رویه داد و سیاست خود را به اصطلاح دوری- دوستی و نظارت بر قدرت یا همان نظارت بر حوزه عمومی اعلام کرد. اما تحول اصلی دیگری برای جنبش دانشجویی در راه بود چرا که این جنبش اگرچه در اواخر کار دولت خاتمی به یکی از نقادان اصلی دولت اصلاحات و عملکرد اصلاح طلبان تبدیل شده بود، اما از قضا دولتی بر سر کار آمد که نه تنها هیچ نسبتی با دولت اصلاحات نداشت بلکه اندیشه های اصلاح طلبان را به سخره می گرفت و از آن مهم تر حاضر به پذیرش نظارت تشکل های دانشجویی منتقد بر عملکرد خود نبود.
بر این اساس سیاست دوری- دوستی و نظارت با قدرت رنگ باخت و دوران روابط پرتلاطم دولت و دانشگاه آغاز شد. در واقع در دوره جدید دانشگاهیان انتقادات شدیدتری را در مقایسه با دولت خاتمی به دولت احمدی نژاد وارد کردند اما این تمام دلیل تیره شدن روابط دانشگاه با دولت نبود چه در سوی دیگر دولت هم چندان تمایلی به داشتن روابط با تشکل های دانشجویی منتقد نشان نمی داد و آنان را به نوعی دفع می کرد. به عبارت روشن تر در دوره جدید هم رویکرد دولت به دانشگاه نقش مهمی را در شکل دادن به رفتار جنبش دانشجویی ایفا کرد. واضح تر است بگوییم نگاه دولت خاتمی و نگاه دولت احمدی نژاد به جامعه دانشگاهی یکی از پارامترهای اصلی و تعیین کننده رفتارهای دانشجویی طی یک دهه اخیر بوده است. امری که فی نفسه نباید رخ بدهد. یعنی اینکه اگر کارکرد اجتماعی جنبش دانشجویی را نظارت بر حوزه عمومی یا نظارت بر قدرت رسمی و وظیفه دانشجو را هم علاوه بر کسب علم و فن فراگیری دموکراسی یا چگونگی زیستن مسالمت آمیز در اجتماع بدانیم این دو کارکرد با تغییر دولت ها نباید تحت تاثیر شدید قرار بگیرند، آن هم به گونه یی که در یک دولت جنبش دانشجویی شریکی در ساخت رسمی قدرت و در دولتی دیگر غریبه یی مزاحم تلقی شود. جنبش دانشجویی طی یک دهه اخیر دو تجربه یاد شده را کسب کرده و به ذهن خودآگاه یا ناخودآگاه دانشجو هم رسوخ پیدا کرده است. محتوای سخنان بیان شده در نشست دفتر تحکیم وحدت هم ترکیبی از این تجارب بود. سخنرانان در عین حالی که انتقادات جدی را از سیاست های جاری کشور مطرح می کردند اما در همان حال از جنبش دانشجویی می خواستند به فراگیری قواعد دموکراسی در دانشگاه و نظارت بر حوزه عمومی اکتفا کنند و عدم ورود به ساخت رسمی قدرت را هم سیاست خود قرار دهند. در واقع آن گونه که یکی از سخنرانان به دانشجویان توصیه می کرد؛«سیاست پیشه کسی است که قطع نظر از انگیزه و مقصودی که دارد برای رسیدن به قدرت فعالانه وارد فضای سیاسی می شود. در برخی موارد با نگاه منفی به سیاست پیشگی نگریسته می شود. اما وقتی وارد حوزه عمل اجتماعی می شویم، با یک بار اخلاقی مواجه می شویم. یعنی عمل اجتماعی باید در راستای بهبود وضع بخشی از جامعه یا همه جامعه باشد.»
«تفاوت عمده حوزه عمل اجتماعی با حوزه عمل سیاسی این است که حوزه عمل اجتماعی حتماً بیرون از قدرت است. در حالی که حوزه عمل سیاسی می تواند از درون قدرت تا بیرون قدرت را در بر گیرد. تفاوت دیگر این دو حوزه سازمان هایی هستند که در این دو حوزه عمل می کنند. در عرصه عمل سیاسی سازمان ها و احزاب سیاسی حضور دارند و در برابر احزاب، NGOها یا سازمان های غیردولتی هستند که با احزاب تفاوت های ماهوی دارند. جنبش دانشجویی طی سال های پس از انقلاب با همه فراز و فرودهایی که داشته به طور عام و به طور مشخص پس از دوره اصلاحات حوزه عملی که تقریباً به طور مطلق انتخاب کرد، حوزه عمل سیاسی بود و حوزه عمل اجتماعی را فراموش کرد. این مساله مشکلات زیادی را برای این جنبش به وجود آورد.»
البته این انتقاد هرچند جدید نیست اما هضم آن در درون جنبش دانشجویی جدید است کما اینکه رفتارهایی که دانشجویان تحکیمی از خود نشان دادند، نشان از پذیرش این انتقاد دارد. چرا که دفتر تحکیم وحدت در روزهای نخست به گونه یی رفتار کرده که بیش از آنکه فوران احساسات و اشتیاق به حضور در حوزه سیاست و قدرت در آن دیده شود رگه های عقلانیت و بازگشت به جایگاه اصیل خود در آن دیده می شود حتی اگر مکانی بهتر از یک پارکینگ برای تشکیل نشست سراسری خود پیدا نکند. دانشجویان اینک بین ژنرالی با کارآموزی دموکراسی انتخاب شایسته را انجام داده اند.

ایرج جمشیدی

منبع : روزنامه اعتماد