روشنفکران در کسوت سیاستمداران

در هفته گذشته دو گزارش از «نخستین همایش گفت وگوهای ایران و اعراب؛ نگاه مصری - نگاه ایرانی» انتشار یافت. این نشست که از سوی موسسه بین المللی گفت وگوی فرهنگ ها و تمدن ها برگزار شد، فرصتی مغتنم را جهت بررسی بایدها و نبایدها در نگاه ایران و مصر به عنوان دو کشور اثرگذار خاورمیانه فراهم آورد؛ دو کشوری که با یکدیگر روابط رسمی و دیپلماتیک ندارند اما ظاهراً اندیشمندان و روشنفکران دو کشور تصمیم گرفته اند این خلاء روابط را پر کنند. سخنان سید محمد خاتمی به عنوان ریاست این موسسه و خلاصه یی از سخنرانی های نشست اول این همایش در هفته گذشته به چاپ رسید. آنچه می خوانید خلاصه یی از مقالات ارائه شده در نشست های دوم تا پنجم است.
● نگاه به اصلاحات از درون و بیرون
«تجارب اصلاحات میان موازنه های داخلی و فشارهای خارجی» موضوع برگزیده شده برای دومین نشست همایش بود. جایی که حمیدرضا جلایی پور نظریه پرداز عملگرای اصلاح طلب و عضو شورای مرکزی حزب مشارکت بر کرسی «ریاست جلسه و ناقد» تکیه زده بود. سیف الدین عبدالفتاح پروفسور مصری، حجت الله جودکی پژوهشگر مسائل سیاسی، غلامعلی خوشرو معاون وزارت خارجه دولت اصلاحات و باکنیام الشرقاوی از محققان مصری، مباحث این بخش همایش را طرح کردند و در حوزه های تخصصی خود به ریشه یابی مسائل مرتبط با ایران و مصر پرداختند. پیش از آغاز رسمی این بخش و در واقع در موخره پانل نخست، صادق الحسینی و مهتدی از کارشناسان سیاست خارجی اعراب و حوزه خاورمیانه نکاتی را در خصوص مقاله ارائه شده از سوی محمد سعید ادریس در نشست اول متذکر شدند.
● سیف الدین عبدالفتاح (نوسازی گفتمان دینی و پیامدهای سیاسی آن)
در تهیه مطالعه یی بر مقوله تجدید گفتمان دینی و وضعیت آن برای دستیابی به وحدت امت و نیز مفاهیم سیاسی مرتبط در قالب یک چارچوب تطبیقی تجارب مصری و ایرانی، ترجیح من این بود که تاکید را بر اهمیت پرداختن به این موضوع از یک رویکرد کل نگرانه قرار دهم که بتواند موضوعات محدود را در قالب یک مضمون منسجم گرد آورد. توجه به ساختار تمدنی، طرح اقدام مقاصدی، معادلات راهبردی آن و بنیادهای تمدنی و توسعه یی یک هدف است که همه به عنوان بنیادهایی برای طرح یک دیدگاه کل نگرانه به احیای قوای وحدت امت به شمار می آیند. این دیدگاه کل نگرانه از چنین طرح تمدنی، یک وظیفه ضروری برای مقابله با چالش ها، ارزیابی واکنش ها و طرح استراتژی ها است...
طرح یک رویکرد انتقادی برای حفظ وحدت امت بین سنی و شیعه از بطن عمومیت های دیدگاه مقاصدی مورد بررسی قرار گرفته است. چنین دیدگاهی حفظ دین، حفظ نفس، حفظ سلاله امت، حفظ ذهن و حفظ مال را ایجاب می کند که براساس تمایز ضرورت ها از سایر امور در سطوح مختلفی دسته بندی شده اند. در چنین قالبی، وحدت امت به عنوان یک اولویت و ضرورت نمود می یابد.
● حجت الله جودکی (نقش روشنفکران در روابط ایران و مصر)
سرنگونی نظام پادشاهی در مصر و قدرت گرفتن ملی گرایان مصری به رهبری جمال عبدالناصر در این کشور با سرنگونی دولت ملی دکتر مصدق و جان گرفتن مجدد نظام سلطنتی در ایران تقریباً همزمان است. از آن تاریخ تاکنون به رغم انقلاب اسلامی در ایران، شکست تئوری عبدالناصر و دگردیسی در نظام حاکم بر مصر فقط برای مدت چند سال روابط سیاسی میان دو کشور بهبود یافت که این هم دیرزمانی نپایید. در این میان روشنفکران و اندیشمندان هم آنگونه که بایسته است نقش خود را ایفا نکرده اند و بستر لازم برای شناخت متقابل دو ملت فراهم نشده و به جای برقراری روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان دو کشور، همچنان شاهد سایه سنگین تعارفات دیپلماتیک هستیم که بی نتیجه بر زبان سیاسی جاری است.
اقدام جمال عبدالناصر برای تغییر نام خلیج فارس باعث تحریک بسیاری از مدافعان ایران شد. این اقدام حتی باعث شد بسیاری از کسانی که در مصر ساکن بودند، آنجا را ترک کنند...
ایجاد مدرسه تقریب نیز گامی در جهت توسعه اندیشه مخالفت با تندروی و خشونت در مصر بود. نویسندگان اسلامگرای مصری نقش بسیار تاثیرگذاری بر روشنفکران ایرانی داشته اند که آثار بخشی از آنها حتی با همان نام یا با الهام از اندیشه های آنها چندین بار از سوی روشنفکران ایرانی به چاپ رسیده است.
● غلامعلی خوشرو (مردم سالاری، استقلال سیاسی و ثبات حکومت)
نیم سده گذشته ایران را می توان به دو دوره کاملاً متمایز تفکیک کرد؛
- از ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۹میلادی. از کودتای انگلیسی امریکایی علیه دولت ملی مصدق تا انقلاب اسلامی.
- از ۱۹۷۹ تاکنون.
در دوره اول سه چالش عمده در اداره کشور وجود داشت؛
الف) استقلال طلبی و ملیت ایرانی در تقابل با گسترش نفوذ امریکا و وابستگی به قدرت سیاسی و امنیتی غرب
ب) اسلامگرایی و هویت یابی دینی در مقابل دین ستیزی و غرب گرایی
ج) آزادیخواهی در تقابل با استبداد شاهنشاهی
انقلاب ایران با تکیه بر آرمان های استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی به پیروزی رسید، گرچه این آرمان ها خواست تاریخی مردم ایران در سده اخیر بوده است اما با انقلاب اسلامی در مورد نحوه تحقق عملی این آرمان ها با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی و اقتصادی جامعه مجادلاتی طولانی شکل گرفت. گرچه آرمان ها ثبات نسبی خود را در جهان پرتحول کنونی حفظ کرده اند اما با تغییر در اولویت ها با توجه به تحولات داخلی و جهانی با چالش های جدید درگیر شده است. در بستر این تحولات داخلی و خارجی انقلاب اسلامی سیر تکوینی خود را پیموده و اولویت های هر دوره را با اختیار یا با اجبار تنظیم کرده است. دوره هشت ساله اصلاحات در متن این تحولات و چالش ها شکل گرفت و به ایجاد تعادل بین اهداف انقلابی، آرمان های اسلامی با فرآیند مردم سالاری و آزادیخواهی پرداخت. بسط فرهنگ گفت وگو در سطح جهانی و تقویت جامعه مدنی در سطح داخلی سرلوحه برنامه های آن شد.
● باکنیام الشرقاوی (دموکراتیک کردن، استقلال سیاسی و وحدت حکومت)
لازم است به معرفی دیدگاه های مصری در قبال تاثیر ارتباط بین مفاهیم بیرونی بر شکل گیری خط مشی ها، اهمیت و نتایج موضوعات مهم منطقه یی نظیر دموکراتیک سازی و تمامیت کشوری بپردازیم. دریافت مصر از استقلال سیاسی در نظام بین الملل کنونی چیست و چه ارتباطی با منافع ملی مصر دارد؟ برداشت مصر از مولفه های صحنه منطقه یی و بین المللی چه خواهد بود؟ مصر چه ادراکی از روند دموکراتیک سازی و تمامیت کشوری دارد؟ در کنار پاسخ به این سوالات مهم، باید به نظراتی که در دیدگاه ایرانی موازنات درونی و چالش های بیرونی مطرح شده نیز توجه داشت. همچنین جست وجو در شباهت ها و تفاوت های مصر و ایران به عنوان دو دولت مطرح در امر توازن منطقه یی نباید فراموش شود. تاکید بر زمینه های مشترک دو کشور، نقطه آغازین مهمی در برپایی یک نظام منطقه یی سازنده تر است.
● واکنش به دخالت خارجی از نوع ایرانی - مصری
در برنامه کاری روز نخست همایش، یک نشست دیگر نیز گنجانده شده بود تا استادان و محققان ایرانی با نیم نگاهی به دستور کار نشست سوم به بیان نظرات خود بپردازند. «دخالت خارجی، اهداف، ابزارها و راه های رویارویی در نگرش مصری و ایرانی» عنوان «جلسه مباحثه»یی بود که مصطفی علوی ریاست آن را بر عهده داشت. نادیه مصطفی از مصر، الهه کولایی عضو برجسته حزب مشارکت، مخبر کمیسیون امنیت ملی مجلس ششم و استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران، نسرین مصفا دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و رئیس مرکز مطالعات عالی بین المللی و حسین سلیمی استاد نام آشنای روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی سخنرانان نشست سوم بودند. ترکیب در نظر گرفته شده برای هر نشست که در آن از مسوولان سابق حوزه های دیپلماسی دولت و مجلس اصلاحات تا استادان شاخص ایرانی و مصری را در آن می توان یافت امری بود که بسیاری از کارشناسان از آن به عنوان دلیل اهمیت همایش مذکور یاد کردند.
● الهه کولایی (نظام بین الملل میان فرصت ها و تنگناهای یک نگرش منطقه یی)
رخدادهایی چون نابودی اتحاد شوروی در پایان سال ۱۹۹۱، حوادث تروریستی در امریکا در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، مبارزه جهانی با تروریسم و حضور گسترده نیروهای نظامی امریکا در خاورمیانه، سرنگون ساختن رژیم طالبان در افغانستان و صدام حسین در عراق در ادامه این تحولات، با افزایش شکاف در میان کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته جهان همراه شده است. در این میان خاورمیانه به عنوان یکی از مهمترین و در همان حال یکی از ناامن ترین مناطق جهان همچنان با دشواری هایی جدی روبه رو است. شاخص های مختلفی که برای سنجش میزان رفاه و آزادی کشورها به کار گرفته می شود به خوبی نشان دهنده عقب افتادگی مشهود این منطقه نسبت به بسیاری از مناطق جهان است. این مساله هنگامی بیشتر اهمیت می یابد که ضرورت تامین امنیت برای تحقق اهداف رشد و توسعه مورد توجه قرار گیرد. شرایط پس از پایان نظام دوقطبی امکان دنبال کردن سیاست های سازگار با منافع امریکا و اروپا را در چارچوب «صدور دموکراسی» و طرح «خاورمیانه بزرگ» فراهم ساخت. اجرای این سیاست ها اینک منطقه و جهان را با تهدیدهای بزرگی مواجه ساخته است. هزینه اصلی اجرای این سیاست را در خاورمیانه کودکان، زنان و مردانی می پردازند که باید از حمایت های بین المللی و فرامنطقه یی برای کاهش دردهای خود برخوردار می شدند.
● نسرین مصفا (حقوق بشر، ابزار نظارت و دخالت خارجی)
دخالت های خارجی به اشکال مختلف همواره یکی از موضوعات مهم در منطقه خاورمیانه بوده است. به طوری که ایران و کشورهای عرب این منطقه از دیرباز تاکنون با فشارها و تهدیدات با اهداف سیاسی و امنیتی روبه رو بوده اند. یکی از گونه های این دخالت ها با استفاده از ابزار حقوق بشر صورت می گیرد. حقوق بشر امروزی که توسط نهادهای بین المللی به ویژه سازمان ملل متحد ترویج می شود، متکی بر تاریخ فکری، سیاسی، اقتصادی و حقوقی غرب است که موازین و مفاهیم حقوق بشر جهانی را توجیه می کند. در حالی که فعالیت های حقوق بشر بین المللی نیز دستاوردهای قابل توجهی در پویایی جوامع داشته است ولیکن اینکه تنها قبول ارزش های بین المللی برخاسته از غرب و شناسایی جهانی اجرایی شود، پذیرفته نیست. در عمل دولت های غربی نظارت بر وضعیت حقوق بشر در کشورهای در حال توسعه به ویژه اسلامی خاورمیانه را وظیفه خود تلقی می کنند و سعی در دخالت برای اجرای موازین آن به طرق مختلف دارند. از زمان تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر، نمایندگانی از تمدن های مختلف وجود داشتند. ولیکن پس از تصویب آن اقدامات بین المللی در ترویج و حمایت از حقوق بشر در حوزه تمدنی غرب دنبال شد. در حالی که اجرای موازین بین المللی حقوق بشر بدون فراهم آوردن زمینه های فرهنگی آن مورد پذیرش نیست و برای آنکه حقوق بشر معنایی واقعی برای مردم جهان داشته باشد، باید ارزش های مورد احترام آنها درک شود. نگاهی به وضعیت حقوق بشر در ایران و کشورهای عربی و تحلیل عملکرد نهادهای بین المللی که با نظارت و اقدام مداخله جویانه آنان نیز همراه است، لزوم پیگیری ترتیبات منطقه یی حقوق بشر را با مشارکت این کشورها برای تعامل با گفتمان های بین المللی مشخص می سازد. در حالی که اعلامیه اسلامی حقوق بشر و منشور عربی حقوق بشر وجود دارد ولیکن به عللی فاقد ساز و کارهای لازم برای این امر هستند. ایران و مصر به عنوان نماینده دو تمدن مهم بشری با سابقه فرهنگی و تاریخی به عنوان دو کشور تاثیرگذار در این زمینه می توانند پیشگام تدوین ترتیبات منطقه یی که ملهم از گفتمان اسلامی بومی باشد برای تعامل در این زمینه شوند.
● حسین سلیمی (مقاومت و تروریسم)
بدنه اصلی جامعه ایران با وجود برخورداری از باورهای مذهبی و حتی نگاه انتقادی به نظم بین الملل با نظام های معنایی خشونت گرایانه همساز نیست. بیش از ۲۰ سال است که واژه تروریسم به یک اصطلاح پرکاربرد در روابط بین الملل و حوزه مطالعات سیاسی بدل شده و به تدریج به عنوان یک تهدید برای صلح جهانی مورد اجماع جهانیان قرار گرفته است. بی گمان در دنیای امروز هیچ دولتمردی را نمی توان یافت که خود را مخالف و معاند تروریسم معرفی نکند یا شناخت خود را از تروریسم، شناخت کامل تر و راه حل خود را برای برکندن بنیاد آن راه حلی اساسی تر نداند. هنوز هم بسیاری از افراد که خود را منشاء مبارزه با تروریسم یا خود را قربانی آن می دانند، توسط گروهی دیگر به عنوان بانی و حامی تروریسم معرفی می شوند و هنوز هم در مورد چیستی تروریسم توافقی حتی میان اهل اندیشه پدید نیامده است. تروریسم مانند دیگر پدیده های سیاسی و اجتماعی بیشتر یک امر برساخته اجتماعی است که در جریان مبادلات و تعاملات بین ذهنی، هم درون جوامع و هم درون محیط جهانی ساخته شده و هویت های تعارض طلبانه و مبتنی بر خشونت های غیرقانونی و نامشروع، اما سازمان یافته را شکل می دهد.
● نگاه به اسرائیل
نخستین همایش گفت وگوهای ایران و عرب، نگاه مصری- نگاه ایرانی، دو نشست «مهم» را نیز به دومین روز برگزاری خود موکول کرده بود. مهم از آن رو که «دیپلمات های اصلاح طلب» در این دو جلسه بحث و تبادل نظر به ارائه مقالات و نظرات خود پرداختند. نشست چهارم که در واقع اولین نشست روز دوم همایش به شمار می رفت، موضوعی حساس را در دستور کار داشت؛ «خاورمیانه، شکاف های تاثیرگذار و اسرائیل در نگرش ایرانی و مصری». کرسی ریاست جلسه و ناقد به ابوالقاسم قاسم زاده از استادان حوزه خاورمیانه سپرده شده و امل حماده از مصر و مصطفی علوی دو سخنران اول این نشست بودند. اما دو سخنران دوم علاوه بر سال ها تدریس و «کارشناسی» حوزه اعراب و خاورمیانه، سمت های اثرگذاری در دولت اصلاحات داشتند؛ سیدمحمد صدر معاون عربی- آفریقای وزارت خارجه دولت خاتمی و محمدعلی سبحانی سفیر ایران در لبنان. صدر به سراغ موضوع عراق رفته و سبحانی مساله فلسطین را مورد اشاره قرار داد.
● امل حماده (سیاست امریکا و خاورمیانه جدید)
با نگاهی به دهه هشتاد در قرن بیستم می توان به خاطر آورد که استفاده از اصطلاح خاورمیانه در محافل دانشگاهی مصری و عرب چندان مرسوم نبود. اغلب دانشگاهیان عرب بر استفاده از «نظام منطقه یی عرب» در اشاره به کشورهای عضو اتحادیه عرب اصرار می ورزیدند. با این حال، خاورمیانه و حامیانش برای بقای خود مبارزه کردند و به نظر می رسد که تاکنون در این نبرد پیروز شده باشند. در حال حاضر نظام منطقه یی عرب و اتحادیه عرب به طور موقت کنار گذاشته شده اند. مروجان خاورمیانه در تلاش برای تبلیغ این مفهوم به قابلیت آن برای حصول، ترقی و ثبات منطقه تکیه داشته اند. عجیب آنکه از بدو استفاده از این اصطلاح، سراسر منطقه به درگیری های شدید و خونبار و نیز مسابقه پایان ناپذیر تسلیحاتی کشیده شده است. نقش مستقیم و فزاینده ایالات متحده در منطقه از زمان دومین جنگ خلیج فارس به پیچیدگی وضعیت منطقه دامن زده است، تعاملات امروز دولت ها بیشتر در قالب درگیری و بدون هیچ امیدی به مصالحه یا مشارکت ظهور پیدا می کنند. برای بررسی بیشتر می توان از دیدگاه های مناقشه، مصالحه و مشارکت به بررسی مواضع ایران و مصر در قبال مفهوم «خاورمیانه بزرگ» که از سوی دولت بوش مطرح و حمایت شده است، پرداخت.
● سیدمحمد صدر (دموکراسی میان چالش طایفه یی و نبود اشغالگری؛ اوضاع عراق)
در روز سوم ژوئن ۱۹۹۷، بیست و چهار نفر از گروه محافظه کاران جدید امریکا مانیفستی منتشر کردند که آن را بیانیه اصول نامیدند. در این بیانیه ضمن انتقاد شدید از سیاست های دفاعی و خارجی بیل کلینتون، رئیس جمهور، هدف خود را دستیابی به رهبری جهانی امریکا اعلام کردند. این گروه برای دستیابی به هدف رهبری بلامنازع امریکا در جهان، تقویت نیروی نظامی، گسترش روابط با دولت های هم پیمان دموکرات، مقابله با رژیم های دشمن منافع و ارزش های امریکایی، گسترش آزادی های سیاسی و اقتصاد آزاد در جهان را در برنامه کاری خود قرار دادند. محافظه کاران جدید مجدداً در ۲۶ ژانویه ۱۹۹۸ طی نامه یی به بیل کلینتون، استراتژی دولت او را در مقابل رژیم صدام حسین ناموفق خواندند. پس از روی کارآمدن دولت جرج بوش در سال ۲۰۰۰ میلادی، محافظه کاران جدید در پی فرصت بودند تا هدف خود را عملی کنند. حادثه یازده سپتامبر ۲۰۰۱ در کنار مساله تروریسم و سلاح های کشتارجمعی، وجود حکومت دیکتاتوری در عراق و تجاوز صدام حسین به کشورهای همسایه به ویژه کویت، بهانه مناسب را برای محافظه کاران جدید فراهم کرد تا هدف خود را عملی کنند.
● اروپا و آسیا در راهبردهای مصری و ایرانی
با دعوت سفیر ایران در فرانسه در دولت اصلاحات و عضو ارشد تیم مذاکره کننده هسته یی، آخرین پانل همایش وارد دستور شد. صادق خرازی که اکنون مشاور سیاست خارجی سیدمحمد خاتمی است ریاست جلسه را بر عهده داشت که قرار بود در آن حول محور «اروپا و آسیا در راهبردهای مصری و ایرانی» طرح مقاله شود. این نشست نیز شاهد سخنرانی یکی دیگر از چهره های برجسته سیاست خارجی اصلاح طلبان بود. محسن امین زاده معاون آسیا و اقیانوسیه وزارت خارجه دولت اصلاحات در حالی به عنوان سخنران در این نشست حضور داشت که اظهارات حسن نافعه از مصر پایان بخش نشست پنجم بود.
● محسن امین زاده (اروپا و آسیا در رویکردهای ایرانی)
«ایران در میان غربی ترین سرزمین های قاره آسیا و مصر در میان شمالی ترین سرزمین های قاره آفریقا در منطقه بسیار حساسی با نام اعتباری خاورمیانه هویت مشترکی پیدا می کنند. برای آسیایی ها خاورمیانه مسیر ارتباط با اروپاست، برای مسلمانان خاورمیانه مهد اسلام و سرزمین های مقدس مسلمانان است و البته علاوه بر اینها خاورمیانه حساس ترین منطقه سیاسی جهان و در عین حال بحرانی ترین منطقه در جهان امروز محسوب می شود. امروز ایران ضمن آنکه تعلقات خود را به خاورمیانه حفظ کرده، بیش از همیشه تمایل دارد که آسیایی نیز شناخته شود. علت آن است که شرایط توسعه در ایران و آسیا تغییر کرده است. با چنین نگاهی امروز در ایران پرسش های مهمی از مطالعات توسعه مربوط به مطالعات تطبیقی با کشورهای آسیایی است. از جمله پرسش هایی درباره علل نارسایی های توسعه ایران در قیاس با کشورهای مشابه یا عقب تر در آسیا. ایران با مشکلات متنوعی که با دنیای غرب دارد به همکاری با آسیایی ها حتی اگر صنعتی دست دوم دارند علاقه مند است و تمایل این کشورها به داشتن بازار ایران نیز باعث تشدید این علقه متقابل شده است. در عین حال باید توجه داشت که اروپا و آسیا به رغم همه تفاوت هایی که دارند، نگرانی های مشترکی درباره خاورمیانه پیدا کرده اند. هر چند بخشی از این نگرانی ها ساخته کشورهایی چون امریکا و اسرائیل است اما بخش عمده آن ناشی از پدیده های واقعی است و حداقل می توان گفت که اگر در گذشته کشورهای مخالف ما موفق به ایجاد اجماع میان کشورهای دیگر برای درک منفی از اسلام و مسلمانان خاورمیانه نمی شدند، امروز موفق به این کار شده اند. دو عامل مهم این موفقیت ناشی از پدیده هایی است که کم و بیش در کشورهای خاورمیانه ریشه دارد. یک عامل اختلافات مذهبی میان مسلمانان و به خصوص میان اهل سنت و شیعیان است که گاه به اختلافات خونینی در پاکستان، افغانستان و سایر کشورهای آسیایی منجر شده و به جدایی های عاطفی چشمگیری میان مسلمانان منجر شده است. عامل دوم تروریسمی است که در همه عالم اعم از امریکا، اروپا، آسیا و حتی اقیانوسیه کم و بیش به یک اندازه تهدید می کند و عامل مهمی برای همراهی کشورهای این سه قاره در برابر ما اهالی خاورمیانه بوده است. صرف نظر از اینکه عوامل خارجی تا چه حد در شکل گیری این عوامل نقش دارند و سهم تفکرات انحرافی بومی تا چه اندازه است، هزینه نقش مخرب این عوامل را ملت های خاورمیانه می پردازند و بی تردید یافتن راه حل برای آنها هم بیش از آنکه به دیگران مربوط باشد به ملت ها و به خصوص نخبگان و دولت های مسلمان این منطقه مربوط است.»
با نیم نگاهی به واکنش های شتابزده برخی سایت های خبری حامی دولت درخصوص ابراز نگرانی از برگزاری این همایش- که به طور معمول پس از کوچک ترین تحرک اصلاح طلبان اظهار می شود- از یک سو و استقبال کارشناسان و علاقه مندان به مباحث خاورمیانه از برگزاری این همایش از سوی دیگر، بسیاری اعتقاد بر لزوم تداوم چنین نشست هایی دارند.

حامد طبیبی

منبع : روزنامه اعتماد