نشست سران خزر در تهران

هفده سال از روزی که با فروپاشی اتحاد شوروی، سه کشور جدید به سواحل دریای خزر اضافه شد، می گذرد. در این مدت کشورهای ساحلی دریای خزر در فقدان یک نظام حقوقی مشخص، صرفاً بر اساس مرده ریگ نظام حقوق پیشین و تعاملات دوجانبه عمل کرده اند. طی این مدت پیشنهاد ایران برای ایجاد «سازمان کشورهای ساحلی دریای خزر» مسکوت مانده اما نشست های متعددی میان مقامات وزارت خارجه کشورها برگزار شده و اینک نیز دومین نشست سران (پس از نشست عشق آباد) در ۲۴ مهرماه ۱۳۸۶ برگزار می شود.
اگرچه ظاهراً قرار نیست توافق خاصی در مورد نظام حقوقی حاکم بر دریای خزر ایجاد شود اما سران کشورهای عضو با امضای یک بیانیه بر تداوم همکاری ها تاکید خواهند کرد؛ همکاری هایی که در سطوح غیرحساس تر همچون محیط زیست و تردد دریایی در نشست های تخصصی مورد بحث و توافق قرار گرفته است.
از سوی دیگر پس از ۳۵ سال که از سفر نیکلای پادگورنی صدر هیات رئیسه اتحاد شوروی به ایران می گذرد این نخستین بار است که یک رئیس جمهور از روسیه از تهران بازدید می کند. این در حالی است که طی این مدت اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۶۸ و سیدمحمد خاتمی رئیس جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۹ به مسکو رفته و توافقاتی ۱۰ ساله برای همکاری های جامع دو کشور امضا کرده اند. این وقفه ۳۵ساله، هر علتی که داشته باشد، خود بر اهمیت این سفر افزوده و آن را از یک بازدید سیاسی معمولی فراتر برده است.
از زمانی که دولت جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت روابط ایران و شوروی از زیر غبار جنگ تحمیلی و اشغال افغانستان بیرون آمده و همکاری های دو کشور در فضایی جدید آغاز شود، شرایط داخلی، منطقه یی و جهانی برای دو کشور آنچنان دگرگون شده که بسیاری از اسطوره های پیشین روابط ایران و روسیه شکسته است. این موضوع به جایی رسیده که روس ها در کرانه های خلیج فارس مشغول ساختن یک نیروگاه هسته یی برای ایران شده اند؛ امری که زمانی غیر ممکن پنداشته می شد اما در شرایط جدید، عین امنیت، همکاری و همزیستی است.
شاید از روسیه جدید در دوره یلتسین غربگرا انتظاری نبود اما از روزی که پریماکف با شعار همکاری شرقی با کشورهای چین، هند و ایران بر مسند وزارت خارجه و سپس نخست وزیری تکیه زد، موضوع جدی تر شد. این موضوع با ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین در آغاز هزاره جدید و تجدید روابط ده ساله با ایران - که برای یک سال مسکوت مانده بود - فضای نوینی را ترسیم کرد و با نگرانی های او به خاطر اشغال عراق، حوادث اوکراین، گرجستان و قرقیزستان و به ویژه سپر دفاع موشکی وضع را برای تهران به بهترین شکل ممکن دگرگون کرد.
تا پیش از این مسکو انجام چنین دیداری را در تهران به وجود قراردادها و توافقاتی میلیاردی یا امضای موافقتنامه نهایی بر سر رژیم حقوقی دریای خزر مشروط کرده و دلیل سفرهای پیاپی رئیس جمهور یا نخست وزیر روسیه به کشورهای مختلف جهان از جمله چین، هند و کشورهای عربی را وجود توافقات مهم ذکر کرده بود. در واقع روسیه و پوتین امروز با ایران، نه بر اساس اشتراکات ایدئولوژیک بلکه به دلیل منافع عینی و نیز وحدت در مخاطرات به نوعی همسویی رسیده اند که پوتین ایران را شریک روسیه دانسته و تهران را مکان یک ملاقات تاریخی قرار داده است.
طبعاً دلیل اصلی این سفر شرکت در دومین نشست سران کشورهای ساحلی دریای خزر و امضای بیانیه نهایی سران خواهد بود و در کنار آن نیز میان او و همتایش محمود احمدی نژاد ملاقاتی در جهت گسترش روابط دوجانبه صورت خواهد گرفت. البته او تهران را به تداوم مذاکره و دیپلماسی در موضوع پرونده هسته یی ترغیب خواهد کرد و هشداری نیز خواهد داد که محدودیت های مسکو در عرصه های دیپلماتیک بین المللی در این موضوع تا کجاست.
او همچنین بر این نکته تاکید می کند که دو کشور علاوه بر افزایش همکاری های اقتصادی موضع مشترک دارند و آن جلوگیری از نفوذ و تعدیل اقدامات مخرب امریکا در منطقه است. برخی تحلیلگران روسی از احتمال وجود یک طرح پیشنهادی برای حل مساله هسته یی یا حتی تاکید بر توقف غنی سازی هسته یی سخن گفته اند. این سفر می تواند روابط دو کشور را از وضع موجود یعنی مبادلات اقتصادی دو میلیارد دلاری و نیز همکاری های منطقه یی فراتر ببرد. دو کشور در مورد مسائل خاورمیانه، افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز منافع و دغدغه های مشترک دارند و طبعاً امکان گسترش همکاری ها در این موضوعات وجود دارد.
اما یک واقعیت نیز مطرح است که تهران و مسکو همچنان بر سر اصلی ترین موضوع این سفر یعنی دریای خزر با مشکلاتی روبه رو هستند. در واقع این عرصه آبی دو دهه است که در فقدان یک رژیم حقوقی جامع به سرمی برد و در برخی موارد کشورهای ساحلی تا مرز درگیری پیش رفته و نیروی دریایی روسیه نیز یک رزمایش در آن انجام داده است. همه اینها در حالی انجام شده که قرار بوده خزر «دریای صلح و همکاری» و «منطقه غیرنظامی» باشد.
در مسائل منطقه یی نیز اگرچه ایران و روسیه در مورد نفوذ امریکا همد استانند اما در سایر زمینه ها همانند اسرائیل و طرف های عربی اختلاف نظر دارند و از این روست که پوتین پیش از ایران به مصر، فلسطین، اسرائیل، عربستان، اردن و... سفر کرده است. یک موضوع دیگر بحث انتقال سوخت هسته یی برای نیروگاه بوشهر است که نگرانی تهران را برانگیخته و طبعاً در مذاکرات مطرح خواهد شد.
ممکن است برخی تحلیلگران این سفر را کم اهمیت نشان دهند و از طرفی برخی نیز آن را به عنوان ایجاد یک جبهه بین المللی در مقابل امریکا، ناتو و غرب تحلیل کنند اما واقعیت امر حکایت از آن دارد که انجام دیدار به نوبه خود مهم است و همکاری های دو کشور حتی بدون وجود عنصر امریکا نیز از اهمیت برخوردار است و از زمانی که روسیه از مرزهای ایران فاصله گرفته و کشورهای حائل ایجاد شده اند، دو کشور همانند دوره صفویه و تزارهای هم عصر آن، همکاری هایی مفید، منطقی و به دور از تهدید را آغاز کرده اند.

دکتر جهانگیر کرمی

منبع : روزنامه اعتماد