سمفونی خزر بدون نغمه آمریکایی

اجلاس تهران یک ناظر پشت صحنه دارد که با حساسیت تمام گردهمایی ۵ قدرت ساحلی حوزه خزر را تعقیب می کند.
قدرتی که گر چه ناوگان نظامی خویش را برای تسلط بر حوزه غرب آسیا و خاورمیانه گسیل کرده است اما هنوز آسیای مرکزی و قفقاز در کانون علاقه آن قرار دارد و همه بازوهای اقتصادی و سیاسی آن هنوز در حوالی خزر درگیر رقابتی سخت برای گرفتن سهم از انرژی و اقتصاد منطقه هستند.
اجلاس تهران از منظر آنهایی که تاریخ ۲ دهه این منطقه را روی صفحه شطرنج رقابت قدرت های جهانی تعقیب کرده اند یک مفهوم آشنا دارد و آن این که حضور سران منطقه پای سفره ضیافت تهران نشانه ای از تغییر آرایش سیاسی در این منطقه است.
منطقه آسیای مرکزی و قفقاز پس از فروپاشی شوروی به بزرگترین میدان رقابت قدرت های سیاسی - اقتصادی منطقه و جهان تبدیل شد. رقابتی که به درستی «بازی بزرگ» و یا «پروژه قرن» نام گرفت. بنابراین اکنون هر اتفاقی در جغرافیای سیاسی این منطقه با عیار سود و زیان بازیگران و سرمایه گذاران این پروژه سنجیده خواهد شد. از این نگاه مسأله اصلی ناظران آمریکایی در ارزیابی اجلاس تهران این نیست که ساحل نشینان خزر چه طرح و نظام حقوقی یا اقتصادی را برای این حوزه آبی می ریزند ، بلکه آنها جملگی به این پیامد سیاسی اجلاس می اندیشند که این نشست در سطحی فراتر کدام بخش از ترتیبات سیاسی مطلوب آمریکا در این منطقه را برهم خواهد زد.
اجلاس تهران از این نظر دارای یک ویژگی ژئوپلیتیک است و به دلیل این خصلت نمادین اش در کنار سلسله اجلاس های مهمی قابل تحلیل است که با حضور سران و بلندپایگان این منطقه در ما ه های اخیر در ۲ پایتخت آسیای مرکزی یعنی بیشکک (اجلاس گروه شانگهای با حضور ۳ قدرت ایران و چین و روسیه) و اجلاس سه گانه در شهر دوشنبه (با حضور پوتین و رهبران جمهوری های شوروی سابق) برگزار شد.
این گردهمایی های پیاپی که هرکدام به مجموعه ای از پیمان ها و معاهدات اقتصادی و سیاسی میان دولت های منطقه منجر می شود باب یک پرسش بزرگ را می گشاید که چه اسباب و عللی سران منطقه را به ورود در این ترتیبات نوین همکاری منطقه ای مصمم کرده است ؟
این سؤال از آن جهت شایسته تأمل است که پایه استراتژی آمریکا در « بازی قرن »بر به هم زدن توافق های دوجانبه و چندجانبه کشورهای این منطقه استوار شد و دیپلماسی واشنگتن توانست در یک دهه دوران خلأ و بلاتکلیفی جمهوری ها بسیاری از سازمان ها و ائتلاف های منطقه ای را از حیزانتفاع ساقط سازد و برخی از آنها را تا مرز انحلال پیش ببرد.
بنابراین حتی اگر میهمانان بلندپایه تهران به زبان نیاورند اجلاس اکنون خزر نشانه یک رویکرد تازه در دیپلماسی این منطقه را در بردارد و سرفصلی تازه در رقابت های راهبردی قدرت ها و بازیگران بزرگ این منطقه می گشاید. نکته ای که در توصیف این رویکرد، تحلیلگران غربی نیز این روزها با صراحت بیان می کنند آن است که پدیده « موج نوین همگرایی منطقه ای» محصول و نتیجه مجموعه ای از حوادثی است که این سال ها در روابط این جمهوری ها با طرف های اروپایی و آمریکایی رخ داده است. حتی شتاب و شدت تلاش این دولت ها در تحکیم حلقه های دوستی دوجانبه و چندجانبه را با ضرباهنگ ناامیدی این کشورها از شرکای آتلانتیکی ارزیابی کرد.
بنابراین منطقه آسیای مرکزی و قفقاز آبستن حوادث است، حوادثی که با وجود اهمیت تاریخی شان متأسفانه زیر غبار بحران هایی مانند جنگ عراق و افغانستان هنوز چنان که شایسته است مورد توجه محافل سیاسی واقع نشده اند. برای رؤیت درست سیمای در حال دگرگونی این منطقه باید تأملی دوباره در «پروژه قرن» داشت وموج رقابت بزرگی که از فروپاشی شوروی تاکنون برسر منابع عظیم اقتصادی این منطقه درگرفت را محل کاوش قرار داد.
گسیل کاروان اقتصادی غرب به شرق
سرگذشت ۱۶ سال روزهای پر از التهاب منطقه آسیای مرکزی را فقط می توان با افسانه جویندگان طلا به یاد آورد. امپراتوری که دومین گنجینه عظیم ثروت و انرژی جهان را درچنگ داشت از هم پاشیده بود و ارثیه بی حد و حصر او در سرزمین های ماوراء النهر صاحبان ثروت و صنعت را از چهارگوشه جهان به این منطقه کشانده بود.
درفردای فروپاشی شوروی، منطقه آسیای مرکزی و قفقاز به«قلب ژئوپلیتیک جهان» تبدیل شد.این مفهوم پایه و اساس نگاه مردان غرب به این منطقه را شکل داد. آمریکایی ها درست به همان اندازه که متفکر پر آوازه شان، مکیندر در نظریه hartland یا نقاط قلب جهان توصیه کرده بود همه ابزارهای قدرت تکنولوژیک و مالی و سیاسی خویش را وارد این منطقه کردند. آنها در میدانی بی رقیب و سرشار از منابع هیدروکربن جهان وارد شدند که ۱۵۳میلیارد بشکه نفت و ۲۶۸۸ تریلیون فوت گاز جهان را درخود جای داده بود. در میان جمهوری ها بیش از همه ۲ جمهوری قزاقستان و آذربایجان میدان آزمون این سیاست واقع شدند. این ۲ جمهوری که بیشترین سهم را از مواهب انرژی برده بودند با کنسرسیومی از سرمایه گذاران از همه کشورهای اروپا و آمریکا روبه رو شدند. با نگاه به لیست بلند شرکت هایی که آن روز در صف امضای قراردادهای طلایی با قزاقستان یا باکو قرار گرفتند می توان دریافت که هیچ شرکت و کمپانی نفتی یا سرمایه گذاری در غرب نبوده که سوار قطار پروژه قرن نشده باشد. در اینجا به یادآوری ۲ نمونه بسنده می کنیم:
در قزاقستان با ۹ میلیارد بشکه نفت خام و۶۵تریلیون فوت مکعب گاز، شرکت آمریکایی شورون در منطقه نفتی تنگیز ۵‎/۱ میلیارد دلار، شرکت بریتیش گاز و اجیپ ایتالیا با ۵ قرارداد به ارزش ۵ میلیارد دلار و در منطقه زرخیز«کارا شاگاناک» و شرکت الف و نفت وگاز فرانسه به کشف و اکتشاف نفتی پرداختند.
دومین فاز پروژه قرن در حوالی خزر یعنی باکو کلید زده شد. جمهوری آذربایجان چنان که سیاستگذاران خود آمریکا گفته اند دارای ارزش فوق العاده سیاسی و اقتصادی برای آمریکا و غرب بود اغلب غول های اقتصادی و سرمایه گذاران اروپایی و آمریکایی درمیادین نفتی آذربایجان اردو زدند. در نظر بازیگران بزرگی همچون بریتیش پترولیوم، اکسون موبیل، شورون یا کونوکو و... در واقع این جمهوری قفقاز و پایتخت نامی آن به دریچه ورود به دنیای ناشناخته دومین مرکز هیدروکربن جهان تبدیل شد.
به این ترتیب بزرگترین قراردادهای انرژی در کنار قزاقستان با جمهوری آذربایجان به امضا رسید که در رأس این قراردادها طرح خط لوله باکو- جیهان نشسته است. طرحی که نام طرح قرن بر پیشانی آن ثبت گردید. این طرحی بود که در واقع بزرگترین تغییر را در مسیر تحولات انرژی و ژئوپلیتیک منطقه و جهان پدید آورد. قرارداد مذکور غرب را به یکی از آرزوهایش در محدود کردن دامنه نفوذ ایران و روسیه نزدیک ساخت. همه تلاش آمریکا و اروپا در این برهه معطوف به این شد که در ایامی که روسیه درگیر بحران های داخلی بود و کشورهای نوپدید آسیای مرکزی و قفقاز در پی یافتن منابع تأمین نیازهای مالی و تکنولوژیک بودند سیطره خویش را بر این کانون ثروت و انرژی حکمفرما سازد.
● پروژه لیبرالیزه کردن آسیای مرکزی و قفقاز
ترکیب کاروان اعزامی غرب به آسیای مرکزی فقط شرکت ها یا کمپانی های اقتصادی نبودند. این گروه غول های صنعتی و تکنولوژی را مجموعه ای از نیروها و نهادهای سیاسی برخوردار از طرح و تئوری های ویژه برای ساختار فرهنگی - سیاسی این منطقه همراهی می کردند.
فضای بکر و خلأ تاریخی که در سرزمین های طلایی ماوراء النهر پدید آمد درچشم سیاستمداران مغرب زمین به اندازه مخازن و انرژی و نفت آن وسوسه انگیز بود. از طرفی محافل غرب با تجربه فروپاشی اروپای شرقی دریافته بودند که فقط در صورت دگرگونی ساختار سیاسی منطقه و ایجاد نظام های حکومتی همسو می توانند راه بهره برداری از ثروت انرژی این منطقه را برای خویش تضمین کنند. هیأت حاکمه آمریکا در دوره جورج بوش این طرح را با قدرت تعقیب کرد آن هم در قالب یک تئوری آشنا به نام ۱ طرح در سپتامبر سال ۲۰۰۰ «طرح برای یک قرن جدید آمریکایی»
(Project for a New American Century) PNAC این طرح حاصل مجموعه ای از مطالعات و بررسی های تیم سیاستگذاران آمریکا بود که زیر عنوان «بازسازی دفاع آمریکا: استراتژی ها، نیروها و منابع برای یک قرن جدید» سیاست تهاجم به شرق را طراحی کردند.
این نظریه با استناد به شرایط جهان پس از فروپاشی شوروی و موقعیت نظامی بلامنازع آمریکا آشکارا از نظریه گشودن حوزه های نفوذ تازه درنقاط مهم جهان دفاع می کرد. درلیست طراحان این سیاست علاوه بر نام های آشنایی مانند: «دیک چنی» همسرش «لین چنی»، «لوئیس لیبی» مشاور نومحافظه کار چنی، «دونالد رامسفلد»، «پل ولفوویتس»، «الیوت آبرامز» سرپرست بخش خاورمیانه شورای امنیت ملی، «جان بولتون» «ریچارد پرل»، نام چهره های پشت پرده ای مانند «ویلیام کریستول» و «بروس جکسون» معاون سابق لاکهید - مارتین، دیده می شود. طراحان «تفکر گسترش نفوذ آمریکا در آسیای مرکزی» البته هسته ای از کارشناسان و خبرگان امور شوروی سابق بودند که از بدو فروپاشی شوروی به یاری بازوهای اطلاعاتی این کشور در کانون های مهم سیاسی منطقه حضور پیدا کردند.
حرکت این تیم برای پیشبرد طرح های سیاسی آمریکا در روسیه و جمهوری های مجاور با موفقیت پیش رفت به گونه ای که آنها توانستند نخستین گروه از کادر دیپلماسی روسیه راهمراه خویش سازند و درکنار آن برخی از مهره های غربگرا را در پایتخت های منطقه به قدرت رسانند.
سناریوی سیاست خارجی آمریکا در این مرحله یعنی دوره ای که واشنگتن برای لیبرالیزه کردن فضای سیاسی منطقه تلاش می کند۳ هدف مشخص را دنبال می کند اول جلوگیری از نفوذ ایران در حوزه آسیای مرکزی - دوم روس زدایی و کاهش اقتدار بازماندگان روس در ساختار اداری سیاسی جمهوری ها و سوم بدست آوردن تضمین های سیاسی برای انبوه سرمایه گذاری که در مناطق نفتی بوجود آورده بود. ورود ترکیه به حوزه قفقاز و آسیای مرکزی حاصل یک تصمیم راهبردی در جبهه اروپا و غرب بود. جبهه ای که ترکیه را خاکریز اصلی خود در کشمکش های قفقاز قرار داد. دولت وقت آنکارا مأموریت یافت تا الگوی جدید سیاست موسوم به «سد نفوذ جدید» را مقابل ۲ رقیب ایران و روسیه پیاده کند.
در سال های پس از فروپاشی شوروی این طراحی آمریکایی ها با موفقیت پیش رفت. جناح دیپلمات های لیبرال روسیه در این برهه که آندری کوزیرف در رأس آنها بود برای کاهش پیوندهای روسیه و جمهوری ها با کشورهای جنوب بویژه ایران تلاش کردند تا حدی که افرادی چون سرگئی شاکرای مسئول امور ملیت ها در دولت یلتسین پس از پیوستن جمهوری های شوروی سابق به سازمان اکو تهدیدکرد که آنها میان روسیه و همسایگان جنوب یکی را باید انتخاب کنند یا آنکه خود کوزیرف ضمن دفاع از الحاق روسیه وجمهوری ها به ناتو و اتحادیه های غربی، گورباچف و سیاستمداران روسیه را که با سیاست جنگی آمریکا در عراق به مخالفت برخاسته بودند مورد سرزنش قرار داد. از تدوین کنندگان مانیفست تاریخی نومحافظه کاران در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز، بوریس جکسون بودکه همراه جورج سوروس ۲ مرد متنفذی بودند که همه سال های پس از فروپاشی شوروی را به طراحی و پیشبرد الگوی حرکت لیبرالی در اقلیم های شوروی سابق سپری کردند. جکسون در چندین سخنرانی خوددر همایش های آسیای مرکزی و قفقاز به صراحت اعلام می کند که پروسه انتگراسیون یا همگرایی این جمهوری ها با ساختارهای اروپایی و پیوستن این کشورها به گفت و گوهای ترانس آتلانتیک (ماورای اطلس) برای آمریکا یک موفقیت تاریخی است. جکسون ودوستانش این بخش از مأموریت جهانی خود در کرانه خزر را باکمک چندین کمیته و بنیاد پیش بردند که از قبل برای تحقیق وکاوش درامور اقتصادی وسیاسی این منطقه تدارک دیده بودند . جکسون که درصدر این بنیادها قرار داشت بارها نام وتصویرش در جریان انقلاب های رنگی در پایتخت های آسیای مرکزی و قفقاز بر نگاه ها نشست. هرکدام از این مؤسسات حکم یکی از بازوهای سیاستگذاری و تصمیم سازی ایالات متحده را در جماهیر تازه استقلال یافته برعهده داشتند. دربرگیری وسطح پوشش این نهادها به گونه ای بود که هیچ موضوعی از موضوعات این سرزمین ازصلح وجنگ گرفته تا انرژی ونفت و از امور ارتش گرفته تا زمامداری از نگاه آنان دورنماند.
آمریکایی ها در پیشبرد، جمله دولت ها و حاکمان جدید این منطقه از ساکاشویلی در تفلیس تا یوشچنکو در کی یف را زیر چتر حمایت جهان لیبرال قرار دادند. با این همه، طرح های سیاسی آمریکا که جکسون از آن با عنوان انتگراسیون یا ادغام جمهوری ها در ساختارهای غربی یاد می کرد اکنون متوقف شده است. نقطه اوج این ناکامی ها در شکست انقلاب های رنگی نمایان شد. انقلاب هایی که پایه ای از بی اعتمادی رهبران جمهوری ها نسبت به آمریکا را بنیان نهاد تاحدی که از علی اف در باکو تا نظربایف در آستانه و کریم اف در تاشکند پس از این در سیاست خارجی خویش نسبت به آمریکا و غرب تجدید نظر کردند. توقف انقلاب های رنگی درسرزمین های شوروی سابق بخشی از یک حادثه عمیق است. عمق این رویداد را فقط کسانی دریافتند که اوضاع این منطقه را تاکنون ردیابی کرده اند. در این سلسله حوادث، فقط دولت های پوتین و بوش نیستند که به یک زورآزمایی جدید دست زده اند که زیرپوستین نزاع خاندان قرقیز و گرجی و روسی، کشمکشی بزرگ جریان دارد. کشمکشی که ردپای همه کمپانی ها و کانون های قدرت اقتصادی و سیاسی در لابه لای آن نمایان است. حتی پیش از آنکه پوتین و احمدی نژاد در قالب اتحادیه های جدید منطقه ای، رهبران نگران این جمهوری ها را سازمان دهند خود راهبران پروژه لیبرالیزاسیون آمریکا زنگ ناکامی را به صدا درآوردند. چنان که بوریس جکسون در سخنان تازه خویش آشکارا یک کیفرخواست تاریخی برضد سیاستمدارانشان به جرم فرصت سوزی و تضییع اعتبارغرب در این خطه اقامه کرده اند. او برای توصیف وضع سیاست خارجی دولت بوش و دیپلمات های اروپایی در این عرصه از واژه سردرگمی وگام های نابجا و بلندپروازی استفاده می کند و در نهایت می گوید: «همه غرب در این سال ها شاهد سردرگمی دموکراسی در آسیای مرکزی بوده اند؛ چراکه ایالات متحده آمریکا قدم نابجا گذاشت و پایگاه های نظامی را بر پایه دموکراسی برتری داد».
اکنون همه آنها که ۲ دهه پیش کاروان سرمایه وتکنولوژی خویش را روانه کرانه خزر و ماوراءالنهر کردند در شکل گیری بلوک های نوین همکاری منطقه ای جمهوری ها با ایران و روسیه نشانه های یک توفیق تاریخی را برای تهران و مسکو می بینند.
عمق نگرانی اروپا وآمریکا نسبت به آن چه اکنون در جمهوری های آشوب زده می گذرد را فقط با عیار علاقه تاریخی و امیدهایی که به این کانون هیدروکربن جهان دوخته بودند، می توان سنجید.

سلیمان حیدرپور

منبع : روزنامه ایران