داستان کسری با بوزرجمهر

چنان بد که کسری بدان روزگار		برفت از مداین ز بهر شکار
همی‌تاخت با غرم و آهو به دشت		پراگند شد غرم و او مانده گشت
ز هامون بر مرغزاری رسید		درخت و گیا دید و هم سایه دید
همی‌راند با شاه بوزرجمهر		ز بهر پرستش هم از بهر مهر
فرود آمد از بارگی شاه نرم		بدان تاکند برگیا چشم گرم
ندید از پرستندگان هیچکس		یکی خوب رخ ماند با شاه بس
بغلتید چندی بران مرغزار		نهاده سرش مهربان برکنار
همیشه ببازوی آن شاه بر		یکی بند بازو بدی پرگهر
برهنه شد از جامه بازوی او		یکی مرغ رفت از هوا سوی او
فرودآمد از ابر مرغ سیاه		ز پرواز شد تا ببالین شاه
ببازو نگه کرد وگوهر بدید		کسی رابه نزدیک او برندید
همه لشکرش گرد آن مرغزار		همی‌گشت هرکس ز بهر شکار
همان شاه تنها بخواب اندرون		نه بر گرد او برکسی رهنمون
چومرغ سیه بند بازوی بدید		سر در ز آن گوهران بردرید
چوبدرید گوهر یکایک بخورد		همان در خوشاب و یاقوت زرد
بخورد و ز بالین او بر پرید		همانگه ز دیدار شد ناپدید
دژم گشت زان کار بوزرجمهر		فروماند از کارگردان سپهر
بدانست کمد بتنگی نشیب		زمانه بگیرد فریب و نهیب
چوبیدارشد شاه و او را بدید		کزان سان همی لب بدندان گزید
گمانی چنان برد کو را بخواب		خورش کرد بر پرورش برشتاب
بدو گفت کای سگ تو را این که گفت		که پالایش طبع بتوان نهفت
نه من اورمزدم و گر بهمنم		ز خاکست وز باد و آتش تنم
جهاندار چندی زبان رنجه کرد		ندید ایچ پاسخ جز ار باد سرد
بپژمرد بر جای بوزرجمهر		ز شاه و ز کردار گردان سپهر
که بس زود دید آن نشان نشیب		خردمند خامش بماند از نهیب
همه گرد بر گرد آن مرغزار		سپه بود و اندر میان شهریار
نشست از بر اسب کسری بخشم		ز ره تا در کاخ نگشاد چشم
همه ره ز دانا همی لب گزید		فرود آمد از باره چندی ژکید
بفرمود تا روی سندان کنند		بداننده بر کاخ زندان کنند
دران کاخ بنشست بوزرجمهر		ازو برگسسته جهاندار مهر
یکی خویش بودش دلیر وجوان		پرستنده‌ی شاه نوشین‌روان
بهرجای با شاه در کاخ بود		به گفتار با شاه گستاخ بود
بپرسید یک روز بوزرجمهر		ز پرورده‌ی شاه خورشید چهر
که او را پرستش همی چون کنی		بیاموز تا کوشش افزون کنی
پرستنده گفت ای سر موبدان		چنان دان که امروز شاه ردان
چو از خوان برفت آب بگساردم		زمین ز آبدستان مگر یافت نم
نگه سوی من بنده زان گونه کرد		که گفتم سرآمد مرا خواب وخورد
جهاندار چون گشت بامن درشت		مراسست شد آبدستان بمشت
بدو دانشی گفت آب آر خیز		چنان چون که بر دست شاه آب ریز
بیاورد مرد جوان آب گرم		همی‌ریخت بر دست او نرم نرم
بدو گفت کین بار بر دستشوی		تو با آب جو هیچ تندی مجوی
چولب را ببالاید از بوی خوش		تو از ریخت آبدستان نکش
چو روز دگر شاه نوشین‌روان		بهنگام خوردن بیاورد خوان
پرستنده را دل پراندیشه گشت		بدان تا دگر بار بنهاد تشت
چنان هم چو داناش فرموده بود		نه کم کرد ازان نیز و نه برفزود
به گفتار دانا فرو ریخت آب		نه نرم ونه از ریختن برشتاب
بدو گفت شاه ای فزاینده مهر		که گفت این تو راگفت بوزرجمهر
مرا اندرین دانش او داد راه		که بیند همی این جهاندار شاه
بدو گفت رو پیش دانا بگوی		کزان نامور جاه و آن آبروی
چراجستی از برتری کمتری		ببد گوهر و ناسزا داوری
پرستنده بشنید و آمد دوان		برخال شد تند وخسته روان
ز شاه آنچ بشیند با او بگفت		چین یافت زو پاسخ اندر نهفت
که حال من از حال شاه جهان		فراوان بهست آشکار و نهان
پرستنده برگشت و پاسخ ببرد		سخنها یکایک برو برشمرد
فراوان ز پاسخ برآشفت شاه		ورا بند فرمود و تاریک چاه
دگر باره پرسید زان پیشکار		که چون دارد آن کم خرد روزگار
پرستنده آمد پر از آب چهر		بگفت آن سخنها به بوزرجمهر
چنین داد پاسخ بدو نیکخواه		که روز من آسانتر از روز شاه
فرستاده برگشت وآمد چو باد		همه پاسخش کرد بر شاه یاد
ز پاسخ بر آشفت و شد چون پلنگ		ز آهن تنوری بفرمود تنگ
ز پیکان وز میخ گرد اندرش		هم از بند آهن نهفته سرش
بدو اندرون جای دانا گزید		دل از مهر دانا بیکسو کشید
نبد روزش آرام و شب جای خواب		تنش پر ز سختی دلش پرشتاب
چهارم چنین گفت شاه جهان		ابا پیشکارش سخن درنهان
که یک بار نزدیک دانا گذار		ببر زود پیغام و پاسخ بیار
بگویش که چون‌بینی اکنون تنت		که از میخ تیزست پیراهنت
پرستنده آمد بداد آن پیام		که بشنید زان مهر خویش کام
چنین داد پاسخ بمرد جوان		که روزم به از روز نوشین‌روان
چو برگشت و پاسخ بیاورد مرد		ز گفتار شد شاه را روی زرد
ز ایوان یکی راستگوی گزید		که گفتار دانا بداند شنید
ابا او یکی مرد شمشیر زن		که دژخیم بود اندران انجمن
که رو تو بدین بد نهان را بگوی		که گر پاسخت را بود رنگ و بوی
و گرنه که دژخیم با تیغ تیز		نماید تو را گردش رستخیز
که گفتی که زندان به از تخت شاه		تنوری پر از میخ با بند و چاه
بیامد بگفت آنچ بشنید مرد		شد از درد دانا دلش پر ز درد
بدان پاکدل گفت بوزرجمهر		که ننمود هرگز بمابخت چهر
چه با گنج و تختی چه با رنج سخت		ببندیم هر دو بناکام رخت
نه این پای دارد بگیتی نه آن		سرآید همی نیک و بد بی‌گمان
ز سختی گذر کردن آسان بود		دل تاجداران هراسان بود
خردمند ودژخیم باز آمدند		بر شاه گردن فراز آمدند
شنیده بگفتند با شهریار		دلش گشت زان پاسخ او فگار
به ایوانش بردند زان تنگ جای		به دستوری پاکدل رهنمای
برین نیز بگذشت چندی سپهر		پر آژنگ شد روی بوزرجمهر
دلش تنگتر گشت و باریک شد		دوچمش ز اندیشه تاریک شد
چو با گنج رنجش برابر نبود		بفرسود ازان درد و در غم بسود
چنان بد که قیصر بدان چندگاه		رسولی فرستاد نزدیک شاه
ابا نامه و هدیه و با نثار		یکی درج و قفلی برو استوار
که با شاه کنداوران وردان		فراوان بود پاکدل موبدان
بدین قفل و این درج نابرده دست		نهفته بگویند چیزی که هست
فرستیم باژ ار بگویند راست		جز از باژ چیزی که آیین ماست
گرای دون که زین دانش ناگزیر		بماند دل موبد تیزویر
نباید که خواهد ز ما باژ شاه		نراند بدین پادشاهی سپاه
برین گونه دارم ز قیصر پیام		تو پاسخ گزار آنچ آیدت کام
فرستاده راگفت شاه جهان		که این هم نباشد ز یزدان نهان
من از فر او این بجای آورم		همان مرد پاکیزه رای آورم
یکی هفته ایدر ز می شاد باش		برامش دل آرای وآزاد باش
ازان پس بران داستان خیره ماند		بزرگان و فرزانگانرا بخواند
نگه کرد هریک زهر باره‌ای		که سازد مر آن بند را چاره‌ای
بدان درج و قفلی چنان بی‌کلید		نگه کرد و هر موبدی بنگرید
ز دانش سراسر بیکسو شدند		بنادانی خویش خستو شدند
چو گشتند یک انجمن ناتوان		غمی شد دل شاه نوشین‌روان
همی‌گفت کین راز گردان سپهر		بیارد باندیشه بوزرجمهر
شد از درد دانا دلش پر ز درد		برو پر ز چین کرد و رخساره زرد
شهنشاه چون دید ز اندیشه رنج		بفرمود تا جامه دستی ز گنج
بیاورد گنجور و اسبی گزین		نشست شهنشاه کردند زین
به نزدیک دانا فرستاد و گفت		که رنجی که دیدی نشاید نهفت
چنین راند بر سر سپهر بلند		که آید ز ما بر تو چندی گزند
زیان تو مغز مرا کرد تیز		همی با تن خویش کردی ستیز
یکی کار پیش آمدم ناگزیر		کزان بسته آمد دل تیزویر
یکی درج زرین سرش بسته خشک		نهاده برو قفل و مهری ز مشک
فرستاد قیصر برما ز روم		یکی موبدی نامبردار بوم