آرامگاه‌ها (۲۰)

ساير آرامگاه‌هاى تاريخى، استان قم

ساير آرامگاه‌هاى «جمعى از بزرگان و علما» در قم عبارتند از: آرامگاه آخوند ملا مهدى نراقى در خيابان آيت‌الله مرعشى نجفى، آرامگاه آقا ميرزا حسن کاشفى در خيابان آيت‌الله مرعشى نجفى، آرامگاه آيت‌الله صدر در حرم مطهر ( مسجد بالاسر)، آرامگاه آيت‌الله عبدالکريم حائرى در حرم مطهر (مسجد بالاسر)، آرامگاه آيت‌الله محمد تقى خوانسارى در حرم مطهر (مسجد بالاسر)، ‌ آرامگاه آيت‌الله بروجردى در حرم مطهر (مسجد اعظم)، ‌ آرامگاه آيت‌الله گلپايگانى در حرم مطهر (مسجد بالاسر)، آرامگاه شهيد آيت‌الله مرتضى مطهرى در حرم مطهر (مسجد بالاسر)، آرامگاه شهيد محمد منتظرى در مسجد بالاسر حرم مطهر، آرامگاه علامه طباطبائى در مسجد بالاسر حرم مطهر، آرامگاه آيت‌الله ربانى املشى در مسجد بالاسر حرم مطهر، آرامگاه آيت‌الله مرعشى نجفى‌ در خيابان آيت‌الله نجفى و آرامگاه پروين اعتصامى شاعره نامى ايران در حرم مطهر.

مقبرهٔ اوحدى مراغه‌اى، مراغه

اين بنا محل دفن رکن‌‌الدين ابوالحسن مراغى مشهور به اوحدى مراغه‌اى، عارف و شاعر پارسى‌گوى نامدار و صاحب مثنوى معروف جام جم است. مقبرهٔ اوحدى در ميان باغى سرسبز در شهر مراغه واقع شده است.

صندوق سنگى قبر که سه پله بالاتر از کف باغ است، از سنگ کبود معمولى ساخته شده و بر بالاى ديواره‌هاى شمالى و جنوبى آن عبارت :

«هدا قبرالمولى العظم، قدوه العلما، افصح الکلام زبده الانام الدراح الى رحمته‌اللّه تعالى اوحد الملته والدين ابوالحسن اصفهانى فى منتصب شعبان سنته ثمان و ثلثين و سبع نقر گرديده است.

در کنار مقبرهٔ اوحدى، زيارتگاه ديگرى نيز وجود دارد که متعلق به فردى از فرقه گوران‌ها (اهل حق) است که سرخوش بيگ نام داشته و همزمان با اوحدى زندگى مى‌‌کرده است. اين محل مورد احترام و زيارتگاه فرقهٔ مزبور است که خود را پيرو و مريد حضرت على (ع) مى‌دانند.

مقبرهٔ بابا پير (نعمان بن مقرن)، نهاوند

اين مقبره در هشت کيلومترى جنوب غربى شهرستان نهاوند، در دهستان قشلاق و در مسير جادهٔ نهاوند - کرمانشاه واقع شده است. اين مقبره که بر روى صخره‌هاى کوهستانى قرار گرفته است مشرف بر دشت وسيعى است که به درهٔ فاوه (تپهٔ گيان) منتهى مى‌‌گردد.

در مورد شخص مدفون اظهارنظرهاى مختلفى وجود دارد. گروهى عقيده دارند که نعمان بن مقرن يکى از سرداران اسلام در زمان حضرت على (ع) بود و عده‌اى هم بر اين عقيده‌اند که مقبره به يکى از سرداران عرب که در جنگ نهاوند کشته شده تعلق دارد.

پيِ مقبره بر روى صخره‌‌هاى طبيعى استوار شده است و از يک بقعهٔ چهارضلعى (که بر روى آن گنبدى قرار دارد) و ايوان مقصوره به شکل بسيار ابتدايى و کوچک ساخته شده است. تمام مصالح به کار رفته در بنا را آجرهاى چهار ضلعى به ابعاد ۲۳/۵×۲۳ سانتى‌متر تشکيل مى‌دهد.

طول مقبره ۷ متر، عرض آن ۵۸۰ سانتى‌‌متر و ارتفاعش در حدود ۷ متر است که با گنبد مدور ۹ متر مى‌شود. مقبره داراى ايوانى به طول ۳ متر و عرض ۲۱۰ سانتى‌متر است، و ارتفاعى در حدود ۳ متر دارد.

داخل گنبد، هشت ضلعى و هر ضلع آن به شکل طاق‌نمايى گچبرى شده است. سقف گنبد آجرى و از معمارى موزونى برخوردار است. درِ ورودى مقبره در ايوان قرار دارد و از اين طريق مى‌‌توان به داخل مقبره راه يافت.

مقبرهٔ باله حسن، روستاى سيس، شبستر

اين مقبره در کنار مسجد روستا قرار دارد که سقف و قسمتى از ديوارهاى آن فرو ريخته است. درون مقبره دو قطعه سنگ سياه و شکسته بر روى قبر منسوب به باله حسن نهاده شده است که، داراى نوشته‌هاى مذهبى و اوراد است. قبلاً، دو قطعه سنگ سياه شکسته با نوشته‌هايى روى آنها در پاى ديوار جنوبى مقبره وجود داشت که در حال حاضر اثرى از آنها نيست. سمت جنوبى ميدان مسجد نيز که سابقاً قبرستان مشايخ بود، سنگ قبر بزرگى که در کنار مجسمهٔ سنگى قوچى به چشم مى‌خورد. باله حسن از مريدان شيخ شهاب‌الدين اهرى بود.

مقبرهٔ بداق‌السلطان، مهاباد

اين مقبره در جنوب غربى مهاباد، داخل قبرستان عمومى شهر واقع شده است. اين مقبره به يکى از سرداران شاه‌عباس صفوى تعلق دارد که در زمان خود حکمران منطقهٔ ساوجبلاغ بوده و در عمران و آبادانى آن کوشيده است. از جمله اقدامات او سد رودخانهٔ ساوجبلاغ، قنات شهر، کاروانسراها، حمام و مسجد جامع مهاباد را مى‌توان نام برد که به غير از مسجد جامع بقيهٔ آثار از بين رفته‌اند.

بداق‌السلطان در سال ۱۰۱۲ هجرى قمرى در يکى از جنگ‌هاى شاه عباس در نزديکى ايروان به قتل رسيد. اما نامبرده را به خاطر خدمات عمرانى‌اش به مهاباد آوردند و در آنجا دفن کردند.

مقبره بداق‌ السلطان بنايى ساده و کوچک است که با تورفتگى و برون‌زدگى‌هايى به شکل مستطيل است. مقبره از دو قسمت، يکى ورودى و ديگرى اطاق اصلى تشکيل شده که بر روى هر کدام گنبدى ساده قرار دارد. قبر بداق‌السلطان داخل اطاق اصلى است. ساختمان مقبره که بر روى صفحه سنگى قرار گرفته، فاقد پى‌بندى اساسى و تماماً از آجر است که قسمت‌هاى عمدهٔ آن بارها مرمت شده است.

مقبرهٔ پير پالان‌دوز (محمد عارف عباسى)، مشهد

اين مقبره در قسمت شمال شرقى مجموعهٔ حرم حضرت رضا (ع) قرار دارد و شامل بنايى چهارگوش با گنبدى بر فراز آن، ‌ و ايوانى آجرى در مقابل است. در داخل بقعه، شاه‌نشينى است که در بالاى آن، يزدى‌بندى‌هايى اجرا شده که در اصل داراى نقاشى بوده است، و به داخل بقعه جلوهٔ خاصى مى‌بخشيده است. بدنه‌هاى بنا، از دوران صفويه، داراى تزئينات نقاشى بوده که بر اثر گذشت زمان و نفوذ رطوبت، جز بخش کمى از آن که مرمت و ثابت گرديده، بقيه از ميان رفته است. در زير کاسهٔ گنبد نيز ترنج زيبايى با نگاره‌هاى گياهى نقش‌اندازى شده است.

نماى خارجى بنا به ايجاد طاق‌نماهاى تيزه‌دار آجرى و پشت‌‌بغل‌هاى کاشى و قاب‌هاى مستطيل تزئينى بر فراز آن‌ها، در عين سادگى، منظره‌اى زيبا دارد. سطح گنبد پيازى شکل فراز بنا که بر روى گردنى استوانه‌اى شکل استوار شده، داراى پوشش ساده‌اى از کاشى فيروزه‌اى است. شکل کلى بنا و بازمانده‌‌هاى نقاشى‌هاى درون آن، بنا را اثرى از دوران صفوى معرفى مى‌کند که در سال ۹۸۵ هـ.ق ساخته شده است. تاريخ مزبور، بر کتيبهٔ سنگ سفيد مربعى کنده شده است.

شخصيت به خاک سپرده شده در اين بقعه، با توجه به نوشتهٔ سنگ مزارش، «محمد عارف عباسي»، از عرفاى سلسلهٔ ذهبيه‌ است. لقب «پالان‌دوز» از اين رو به او داده شده که براى گذران زندگى خود، با وجود مقام والايى که نزد مردم داشته، به کار پالان‌دوزى اشتغال داشته است. از اين‌ شخصيت، قرآن هفت‌سوره‌اى در دست است که به خط خوش ثلث نوشته شده است و حکايت از توانايى او در کار خطاطى دارد.

مقبرهٔ پير نجم‌الدين، سمنان (خوارزمشاهيان)

مقبرهٔ پير نجم‌الدين منسوب به پيرنجم‌الدين دادبخش يا تاج‌بخش در گورستانى به همين نام در سمنان واقع شده است. از شجره‌نامهٔ‌ مدفون اين آرامگاه اطلاع صحيحى در دست نيست، ولى عده‌اى وى را يکى از سرداران ملى سمنان در حملهٔ‌ مغول مى‌دانند.

احتمالاً مى‌توان شيخ نجم‌الدين دادبخش را يکى از شاگردان شيخ نجم‌الدين خوارزمى به حساب آورد که به دستور وى براى مقابله با سپاه مغول به وطن و زادگاه خود سمنان آمد. مقبرهٔ پير نجم‌الدين که يکى از آثار دورهٔ مغول است، شامل ايوان، حرم و گنبد است و به علت اين که قبلاً در وسط گورستان قرار داشته و اکنون در خيابان است، ‌ فاقد صحن است. ايوان رو به جنوب و متصل به بقعه ساخته شده و هفت متر ارتفاع و ۳/۵ متر دهنه دارد. در ايوان دو در چوبين ساده به چشم مى‌خورد.

کف اتاق بقعه، تقريباً ۳۰ سانتى‌متر از سطح ايوان پايين‌تر است و قبر سادهٔ گچى در وسط آن و در زير گنبد قرار دارد. پوشش روى مرقد را صندوق مشبک و چوبين به طول ۲/۶۰ متر، عرص ۱/۳۵ متر و ارتفاع ۱/۳ متر تشکيل مى‌دهد.

روبروى آرامگاه دو ستون خشتى بسيار بزرگ از خشت خام قرار دارد که برخى از مردم آن را مقبرهٔ‌ فرزندان امير تيمور گورکانى مى‌دانند.

مقبرهٔ حاج سيف‌الدوله، ملاير

اين مقبره در محوطهٔ پارک ملاير که در گذشته محل سکونت اختصاصى حاج سيف‌الدوله (سلطان محمد ميرزا سيف‌الدوله پسر عضدالدوله فرزند فتحعلى شاه) بود، واقع شده است و به وسيلهٔ امير مؤيد (نوهٔ سيف‌الدوله) که در واقع مالک اصلى پارک و اراضى اطراف آن بود، بنا شده است.

مقبره داراى چهار در ورودى است که بر بالاى آن‌ها با استفاده از آجر، نقش‌هايى ايجاد شده است و سقفى گنبدى شکل دارد. از آنجايى که اين بنا در داخل پارک قرار گرفته، همه روزه و خصوصاً در فصل تابستان مورد بازديد همگان است.

مقبرهٔ خواجه اتابك، كرمان

مقبرهٔ خواجه اتابک که در محلهٔ جنوب شرقى نزديک مسجد بازار قرار دارد، از بناهاى ارزنده دورهٔ سلجوقى در قرن ششم هجرى است. نماى داخلى و خارجى بنا به وسيله گچبرى و آجرکارى منظم تزئين شده است. مقدار زيادى از گچبرى‌ها به مرور از بين رفته، ‌ حتى سقف مقبره حدود چهل سال قبل فرو ريخته و پوشش مجدد آن به وسيله ادارهٔ باستا‌ن‌شناسى انجام شده. از آثار با ارزش بناى مقبره خطوط کوفى و ثلث آن مى‌باشد که با گچ و آجر در نماى داخلى آن به کار رفته است. اين اثر تحت شمارهٔ ۲۵۳ به ثبت رسيده است.

مقبرهٔ در شيخ (ابوالعباس نهاوندى)، نهاوند

اين مقبره در محله‌اى قديمى به همين نام در شهرستان نهاوند قرار دارد. ابوالعباس نهاوندى از عرفاى سدهٔ‌ چهارم هجرى و معاصر عضدالدوله ديلمى بود.

درخصوص سال وفات او اطلاعات مستندى در دست نيست، ولى آنچه مسلم است وفاتش مقارن با اواخر قرن چهارم هجرى است.

ساختمان مقبره از جبههٔ بيرونى داراى پلان چهار ضلعى به ابعاد ۶×۶/۵ متر با ارتفاع ۳/۵ متر است که در ورودى آن با بلنداى ۱۹۰ سانتى‌متر در داخل کوچه‌اى به عرض ۱۴۰ سانتى‌متر قرار دارد.

اين مقبره در گذشته محل زيارت بود، ‌ ولى امروزه به علت مخروبه بودن، چندان مورد توجه مردم قرار نمى‌گيرد. سنگ قبرهاى موجود حاکى از آن است که ساختمان کنونى مقبره در دورهٔ‌ قاجاريه احداث شده است.

مقبرهٔ درويش محمد، روستاى مؤمن‌آباد، سمنان (تركمانان)

در روستاى مومن‌آباد و در ۱۱ کيلومترى شمال غربى سمنان، بين راه شوسه سمنان به فيروزکوه، مقبره‌اى به نام درويش محمد وجود دارد. از تاريخ فوت و دفن در اين آرامگاه اطلاع صحيحى در دست نيست، ولى به طورى که گفته شده، وى يکى از عارفان قرن هشتم و از پيروان عارف جليل‌‌القدر شيخ علاءالدوله سمنانى بود. برخى نيز احتمال مى‌دهند که مقبره تقى‌الدين على دوستى سمنانى شاگرد معروف شيخ باشد. درويش محمّد به علت وارستگى و کرامتى که داشت مورد توجه و احترام مردم سمنان و نواحى اطراف آن بود و به همين جهت، درويش مومن‌آباد نيز ناميده شده است.

ساختمان مقبرهٔ درويش محمد در محوطهٔ بزرگ و مربع شکلى به ضلع ۸/۶۰ متر واقع شده که در چهار طرف آن چهار درگاه بلند با قوس جناغى ساخته شده است. ارتفاع ايوان آن در حدود ۱۰ متر است و در طرفين ايوان، دو ستون مدور و قطور و نيمه ويران جلب توجه مى‌کند که احتمالاً بناى منارهاى آن را تشکيل مى‌داده‌اند. دهنهٔ ايوان ۸/۶۰ متر است و در ضلع رو به قبلهٔ آن يک فرورفتگى در ديوار به عنوان محراب به چشم مى‌خورد.

در آرامگاه درويش محمود، هيچ‌گونه کتيبه و سنگ نوشته‌اى که مبين تاريخ اوليه باشد، وجود ندارد. اما مى‌توان آن را در زمرهٔ ابنيهٔ تاريخى قرن هشتم به شمار آورد. بقعهٔ درويش، بيشتر شبيه بناهاى رونيهٔ توس و خانقاه امام محمد غزالى است و معمارى آن بيشتر به دوران ايلخانى شبيه است. داخل آرامگاه فاقد هر گونه تزئينات و کاشى‌کارى است. در وسط مقبره و زير گنبد، يک چاه آب وجود دارد که آب شرب زائرين بقعه و مراجعين را تأمين مى‌کند. صحن آرامگاه مخروبه و به عنوان گورستان روستا از آن استفاده شده است.

مقبرهٔ شاهرخ ميرزا، دامغان (تيموريان)

در ضلع شمالى - شرقى، صحن امام‌زاده جعفر (ع) دامغان بنايى است مربع شکل که طول اضلاع خارجى آن پنج متر و طول اضلاع داخلى آن نيز چهار متر است. اين بنا داراى گنبد مدور و کوچک است. ارتفاع ساختمان آن در حدود ۱۱ متر است و به نام مقبرهٔ شاهرخ ميرزا معروف است.

بالاى در چوبى آن، اين عبارات با خط ثلث، روى کاشى نقش بسته است:

«بناء هذا العماره فى ايام دوله‌السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلداللّه مکلمه.» نوشتهٔ اخير صحيح به نظر مى‌رسد. اين بنا نمى‌تواند مقبرهٔ شاهرخ ميرزا باشد. در زمان آغامحمدخان قاجار نيز امکان چنين کارى نبوده است. شاهرخ مورد بحث همان شاهرخ تيمورى است که به دستور او اين بنا ساخته شده است.